ks. Krzysztof Bardski
Propozycja alternatywnego przekładu Kazania na Górze (Mt 5-7)
Kazanie na Górze (Mt 5-7) pełni wyjątkową rolę w przekazie Ewangelicznym. Abstrahując od kwestii natury historyczno-krytycznej i redakcyjnej, tekst ten postrzegany jest przez chrześcijan jako swoista kwintesencja nauki Jezusa. Augustyn nazywa go „doskonałym sposobem życia chrześcijańskiego”1. Dzisiejsi egzegeci piszą o nim jako o „konstytucji Królestwa Bożego”2 oraz „ostatecznej proklamacji woli Boga”3. Opinie dotyczące Kazania na Górze są jednak w niektórych kwestiach podzielone. Tradycyjnie odczytywano tekst Mateuszowy bądź jako ponadczasowy program życia chrześcijańskiego, bądź jako etykę chwili w obliczu bliskiego kresu dziejów świata4. Współcześnie dyskutuje się również nad problemem, czy stanowi on profetyczną prowokację, czy program życiowy przeznaczony do realizacji5.
Również na płaszczyźnie przekładu zarysowuje się wiele kwestii spornych. Obecnie dysponujemy licznymi współczesnymi tłumaczeniami Nowego Testamentu, stąd też możliwa jest konfrontacja z różnymi opcjami translatorycznymi. Przygotowując niniejszy artykuł podjęliśmy dyskusję z niektórymi spośród współczesnych opublikowanych tłumaczeń Kazania na Górze na język polski.
1. Panorama współczesnych przekładów Mt 5-7.
Szczególne miejsce wśród przekładów biblijnych zajmuje Biblia Tysiąclecia6, przyjęta jako liturgiczny tekst Kościoła Katolickiego w języku polskim. Ponadto spośród katolickich inicjatyw translatorycznych obejmujących całość Starego i Nowego Testamentu należy wziąć pod uwagę Biblię Poznańską7, cenną ze względu na obszerne przypisy, Biblię Paulistów8, zaopatrzoną w potrójny komentarz (teksty paralelne na marginesie wewnętrznym, przypisy do tekstu na marginesie zewnętrznym oraz komentarz duszpasterski w przypisach dolnych) oraz Biblię Warszawsko-Praską, przełożoną przez pierwszego biskupa tejże diecezji, wybitnego biblistę Kazimierza Romaniuka9.
Spośród inicjatyw translatorycznych podejmowanych przez pojedynczych tłumaczy zwracamy uwagę na bardzo dobry, choć nie rozpowszechniony przekład ks. Seweryna Kowalskiego10, na opracowany w formie białego wiersza przekład Romana Brandstaettera11, na najnowsze, wspaniałe pod względem precyzji filologicznej tłumaczenie ks. Remigiusza Popowskiego12 oraz powstałe jako przekład bazowy dla Nowego Komentarza Biblijnego tłumaczenie Antoniego Paciorka13.
Spośród przekładów niekatolickich należy wymienić Biblię Warszawską14 oraz Współczesny Przekład15, oba opracowane z inicjatywy Towarzystwa Biblijnego w Polsce, jak również pozakonfesyjne, oryginalne literackie tłumaczenie Władysława Witwickiego16.
Należy oczywiście wspomnieć o dwóch inicjatywach ekumenicznych: oficjalnej, sygnowanej przez przełożonych jedenastu wspólnot wyznaniowych Biblii Ekumenicznej17 oraz o prywatnej, równie cennej, która zaowocowała Ekumenicznym Przekładem Przyjaciół18.
Ponadto bierzemy pod uwagę propozycje translatoryczne interlinearnego wydania Nowego Testamentu19.
2. Specyfika nowego przekładu
Biorąc za punkt wyjścia powyższe przekłady Mt 5-7, jak również własną intuicję egzegetyczną i translatoryczną, chcielibyśmy w niniejszym artykule zaproponować nowe tłumaczenie tego – być może – najważniejszego fragmentu Ewangelii. Można je nazwać „nowym”, gdyż – o ile to było możliwe – staraliśmy się nie kopiować rozwiązań translatorycznych wcześniejszych tłumaczeń. Można nazwać „alternatywnym”, gdyż niejednokrotnie proponujemy interpretacje, w których podejmujemy polemikę z wcześniejszymi tłumaczeniami. Można też nazwać „autorskim”, gdyż odzwierciedla osobiste, indywidualne podejście do tekstu Biblii.
W czym wyraża się specyfika naszego przekładu? Po pierwsze staraliśmy się unikać form archaicznych, przestarzałych, nieużywanych we współczesnej polszczyźnie. Nie jest to więc tłumaczenie wpisujące się w nurt tradycyjnej stylistyki języka „biblijnego”.
Po drugie, chcieliśmy uczynić tekst żywym i wyrazistym. Dlatego też staraliśmy się o zintensyfikowanie wypowiedzi noszących znamiona paradoksu, wyrazistość obrazów oraz zdania krótkie, często zakończone wykrzyknikami. Kazanie na Górze nie jest naszym zdaniem wyważonym monologiem, ale interpelacją słuchacza, ciągłym stawianiem go w obliczu wyborów i wyzwań.
Po trzecie, w celu uwyraźnienia obrazowości wypowiedzi, w wielu miejscach odwołujemy się do starożytnego kontekstu kulturowego, staramy się osadzić tekst w realiach starożytnej Palestyny i judaizmu czasów Jezusa. Stąd zamiast „piekła” („Gehenny”) będzie „śmietnisko Doliny Hinnomu” a zamiast „Prawa” – „Tora”.
W licznych przypisach do tłumaczenia chcielibyśmy umożliwić czytelnikowi wgląd w warsztat translatoryki biblijnej, podzielić się doświadczeniem pracy na oryginalnym tekście Pisma św., ukazać możliwe rozbieżności w tłumaczeniach oraz dylematy związane z wyborem określonych opcji translatorycznych.
3. Tłumaczenie Mt 5-7
Rozdz.5
1 Gdy zobaczył tłumy, wszedł na górę. Następnie usiadł a Jego uczniowie podeszli do Niego. 2 Wtedy otworzył swoje usta i tak nauczał:
3 Szczęśliwi20 ubogiego ducha21 bo ich jest Królestwo Nieba.
4 Szczęśliwi, którzy płaczą22,
bo zostaną pocieszeni.
5 Szczęśliwi łagodni23,
bo do nich należeć będzie ziemia.
6 Szczęśliwi głodni i spragnieni prawości24,
bo będą nasyceni.
7 Szczęśliwi miłosierni,
bo doświadczą miłosierdzia.
8 Szczęśliwi czystego serca25
bo oni zobaczą Boga.
9 Szczęśliwi, którzy dążą do zgody26,
bo zostaną nazwani dziećmi27 Boga.
10 Szczęśliwi prześladowani z powodu swej prawości,
bo ich jest Królestwo Nieba.
11 Szczęśliwi jesteście, gdy będą was przeklinać i prześladować. Gdy kłamliwie zarzucać wam będą wszelkie zło z mojego powodu.
12 Cieszcie się i radujcie, gdyż wielka jest wasza nagroda w Niebie. Przecież tak właśnie prześladowali niegdyś proroków.
13 Wy jesteście solą ziemi! Jeśli sól zwietrzeje, to czy uda się ją czymś posolić? Na nic się już nie przyda. Można ją tylko wysypać na zewnątrz i udeptać28.
14 Wy jesteście światłem świata! Nie da się ukryć miasta wzniesionego na wzgórzu.
15 Nie zapala się też lampki po to, aby przykryć ją garnkiem29, ale po to, by umieścić na stojaku30, aby świeciła wszystkim, którzy są w domu.
16 Tak niech świeci wasze światło wobec ludzi, aby widzieli wasze dobre czyny i oddali chwałę31 waszemu Ojcu, który jest w Niebie.
17 Nie sądźcie, że przyszedłem unieważnić32 Torę33 i Proroków. Nie przyszedłem unieważnić, ale doprowadzić do pełni34.
18 Zapewniam was: póki niebo i ziemia nie przeminą – nie przeminie w Torze nawet jeden „jud”35, nawet jeden rożek litery36, póki wszystko się nie dokona.
19 Gdyby więc ktoś unieważnił jedno z przykazań, choćby tych najmniejszych, i uczył tak ludzi – będzie uznany za najmniejszego w Królestwie Nieba. Kto by zaś je wypełnił i tak nauczał – będzie uznany za wielkiego w Królestwie Nieba.
20 Mówię wam: jeżeli nie będziecie o wiele bardziej prawi37 od znawców Pisma i faryzeuszów – nie wejdziecie do Królestwa Nieba!
21 Słyszeliście, że zostało powiedziane38 waszym przodkom: Nie zabijaj! Gdyby jednak ktoś zabił, ma być osądzony.
22 Ja natomiast mówię wam: każdy, kto pała gniewem przeciw swemu bratu, będzie osądzony. Nawet gdyby ktoś powiedział swemu bratu „Ty pusty łbie!”39 – zasługuje, by stanąć przed Sanhedrynem. A kto by mu powiedział: „Ty idioto!”40 – niech trafi na płonące śmietnisko Doliny Hinnomu41.
23 Jeśli przyniosłeś ofiarę na ołtarz całopalenia42, ale tam przypomniałeś sobie, że twój brat ma coś przeciwko tobie,
24 zostaw ofiarę przed ołtarzem, wróć i pojednaj się ze swoim bratem. Potem możesz przyjść i złożyć ofiarę.
25 Czym prędzej pogódź się ze swoim przeciwnikiem, póki jeszcze jesteś z nim w drodze. W przeciwnym razie przeciwnik odda cię sędziemu a sędzia strażnikowi. Zostaniesz wtrącony do lochu
26 i zapewniam cię, że nie wyjdziesz stamtąd, zanim nie oddasz ostatniego grosza.
27 Słyszeliście, że zostało powiedziane: Nie cudzołóź!
28 Ja natomiast mówię wam: każdy, kto patrzy na kobietę, pragnąc ją odebrać jej mężczyźnie43 – już w swoim sercu popełnił cudzołóstwo.
29 Jeśli więc prawe oko prowadzi cię do upadku, wyłup je i wyrzuć. Opłaca się przecież stracić jedną część ciała, aby całe twoje ciało nie zostało wyrzucone na śmietnisko Doliny Hinnomu.
30 I jeśli twoja prawa ręka prowadzi cię do upadku, odrąb ją i wyrzuć. Opłaca się stracić jedną część ciała, aby całe twoje ciało nie przepadło na śmietnisku Doliny Hinnomu.
31 Zostało powiedziane: Kto odprawia swoją kobietę44, niech da jej dokument świadczący o oddaleniu45 .
32 Ja natomiast mówię wam: każdy, kto oddala swoją kobietę – chyba że chodzi o prostytutkę46 – czyni z niej cudzołożnicę, a kto by się związał z oddaloną – też cudzołoży.
33 Słyszeliście też, że zostało powiedziane waszym przodkom: Nie będziesz składał fałszywej przysięgi! Wypełnisz wobec Boga twoje ślubowanie!
34 Ja natomiast mówię wam, abyście w ogóle nie przysięgali: ani na niebo, bo jest tronem Boga;
35 ani na ziemię, bo jest podnóżkiem dla stóp Jego; ani na Jeruzalem, bo jest miastem wielkiego Króla.
36 Nawet nie przysięgaj na swoją głowę, bo nie możesz choćby jednego włosa uczynić siwym albo czarnym.
37 Mówcie po prostu47: „tak – tak, nie – nie”, a co ponad to, wynika z przewrotności.
38 Słyszeliście, że zostało powiedziane: oko za oko, ząb za ząb!
39 Ja natomiast mówię wam, abyście nie sprzeciwiali się złu. Jeśli ktoś uderzy cię w prawy policzek, nadstaw mu drugi.
40 Jeśli ktoś chciałby stawić cię przed sądem, by zabrać ci tunikę, oddaj mu również płaszcz.
41 A nawet jeśli ktoś zmuszałby cię, żebyś szedł z nim jedną milę – ty przejdź dwie.
42 Daj temu, kto cię prosi! Nie odmawiaj temu, kto chce od ciebie pożyczyć!
43 Słyszeliście, że zostało powiedziane: Będziesz kochał48 bliźniego49 swego i nienawidził swego wroga.
44 Ja natomiast mówię wam: kochajcie waszych wrogów50 i módlcie się za waszych prześladowców.
45 Wtedy staniecie się dziećmi waszego Ojca w Niebie, gdyż On posyła swe słońce, by wschodziło nad złymi i nad dobrymi, On spuszcza deszcz na prawych i na nieprawych.
46 Jeśli kochacie tych, którzy was kochają, jakie czeka was wynagrodzenie?51 Przecież to samo czynią zdziercy!52
47 Jeśli okazujecie życzliwość53 wyłącznie waszym braciom, czy coś szczególnego czynicie? Przecież tak samo postępują poganie!
48 Wy zatem bądźcie doskonale wielkoduszni54 jak Ojciec wasz w Niebie jest doskonale wielkoduszny!
Rozdz. 6
1 Strzeżcie się, by czynów szlachetnych55 nie wykonywać na pokaz56, w przeciwnym razie Ojciec wasz w Niebie nie wynagrodzi was.
2 Gdy więc okazujesz miłosierdzie57, nie nagłaśniaj58 tego jak obłudnicy59, którzy szukają poklasku60 w zgromadzeniach61 i w miejscach publicznych62. Zapewniam was, oni już odebrali swoje wynagrodzenie!
3 Ty natomiast w ten sposób okazuj miłosierdzie, by twoja lewa ręka nie wiedziała, co czyni prawa,
4 żeby twoje miłosierdzie pozostało dyskretnie ukryte63. Wtedy Ojciec twój, który widzi to, co ukryte, nagrodzi cię.
5 Również gdy się modlicie, nie bądźcie jak obłudnicy. Oni lubią odprawiać modły ostentacyjnie64 na zgromadzeniach i na rogach głównych ulic, aby się ludziom pokazać. Zapewniam was, oni już odebrali swoje wynagrodzenie!
6 Ty natomiast, gdy się modlisz, idź do swojego pokoju, zamknij drzwi i módl się do swego Ojca, który obecny jest w skrytości65. Wtedy Ojciec twój, który widzi to, co ukryte, nagrodzi cię.
7 Nie przegadajcie waszej modlitwy jak poganie. Oni sądzą, że jej skuteczność zależy od wielości słów66.
8 Nie naśladujcie ich, gdyż Ojciec wasz wie, czego potrzebujecie, zanim Go poprosicie.
9 Tak więc się módlcie: Ojcze nasz w Niebie, niech święte będzie Twoje Imię,
10 Twoje Królestwo niech przyjdzie, Twoja wola niech się spełni na ziemi, tak jak w Niebie67.
11 Daj nam dzisiaj chleba potrzebnego na co dzień.
12 Daruj nam nasze winy68, jak i my darowaliśmy tym, którzy byli wobec nas winni.
13 Nie wystawiaj nas na próbę69, ale od zła nas wybaw70.
14 Jeśli bowiem przebaczycie ludziom ich przewinienia, przebaczy i wam Ojciec wasz w Niebie.
15 Jeśli jednak nie przebaczycie ludziom, Ojciec wasz nie przebaczy wam waszych przewinień.
16 Gdy pościcie, nie bądźcie posępni jak obłudnicy, którzy nadają szpetny wygląd71 swoim twarzom, aby ludziom pokazać, że poszczą. Zapewniam was, oni już odebrali swoje wynagrodzenie!
17 Ty natomiast, gdy pościsz, natrzyj olejkiem72 swoją głowę i umyj twarz,
18 aby nie ludziom pokazać, że pościsz, ale twojemu Ojcu, który jest obecny w skrytości, a Ojciec twój, który widzi to, co ukryte, nagrodzi cię.
19 Nie gromadźcie sobie skarbów na ziemi, gdzie mole lub rdza73 je zeżrą, albo złodzieje włamią się i rozkradną.
20 Gromadźcie sobie raczej skarby w Niebie, gdzie nie zeżrą ich mole ani rdza, ani złodzieje nie włamią się i nie rozkradną.
21 Gdzie jest skarb twój, tam będzie i twoje serce.
22 Oko jest lampą ciała. Jeśli patrzysz życzliwym okiem74, całe twoje ciało będzie pełne światła75.
23 Jeśli zaś oko twoje jest zawistne76, całe twoje ciało wypełni ciemność. Jeżeli więc mrokiem stanie się twoje własne światło, jakże straszna to będzie ciemność!
24 Nikt nie może być sługą dwóch panów. Albo jednego będzie nienawidził a drugiego kochał, albo tamtemu będzie oddany77 a tym wzgardzi. Nie możecie służyć Bogu i mamonie78.
25 Dlatego mówię wam: Odnośnie do waszego życia79 – nie troszczcie się, co będziecie jedli albo pili80, odnośnie zaś do ciała – w co je ubierzecie. Przecież życie znaczy więcej niż pokarm a ciało jest czymś więcej niż odzieniem!
26 Przyjrzyjcie się ptakom na niebie. Nie sieją, nie zbierają, nie gromadzą zapasów81 a wasz Ojciec w Niebie karmi je! Wy przecież jesteście o wiele cenniejsi od nich!
27 Czy ktoś z was, choćby nie wiem jak się wysilił82, zdoła wydłużyć choć trochę83 swoje życie?
28 A ubranie. Dlaczego się o nie tak troszczycie? Przyjmijcie naukę od lilii polnych! Patrzcie, jak rosną, a przecież nie pracują ani nie przędą.
29 Zapewniam was, że nawet Salomon z całym swoim przepychem nie był tak pięknie ubrany, jak choćby jedna z nich.
30 Jeśli więc polną trawę, która dzisiaj sobie rośnie84 a jutro spłonie w piecu, Bóg tak pięknie ubiera, to czyż nie dużo piękniej was? Jakże mało Mu ufacie!85.
31 Nie pytajcie zatroskani: Co będziemy jeść? Co będziemy pić? W co się ubierzemy?
32 To86 są zmartwienia pogan! Przecież Ojciec wasz w Niebie dobrze wie, że tego wszystkiego potrzebujecie.
33 W pierwszym rzędzie troszczcie się o Królestwo87 i o właściwe mu prawe postępowanie88, a to wszystko otrzymacie dodatkowo.
34 Nie martwcie się o dzień jutrzejszy! Niech on sam martwi się o siebie! Wystarczy mu własnego utrapienia!
Rozdz. 7
1 Nie osądzajcie, abyście nie zostali osądzeni.
2 W oparciu o zasady, jakimi kierowaliście się, wydając sądy, sami zostaniecie osądzeni89. Jaką miarą wy mierzycie innych90, taką i wam będzie odmierzone.
3 Dlaczego widzisz źdźbło91 w oku swojego brata, a nie dostrzegasz belki we własnym oku?
4 Jakże masz czelność92 mówić swojemu bratu: „Pozwól, abym usunął źdźbło z twojego oka”? Przecież to w twoim oku tkwi belka!
5 Obłudniku! Najpierw usuń belkę z własnego oka! Wtedy przejrzysz i będziesz w stanie wyjąć źdźbło z oka twojego brata.
6 Nie dawajcie psom tego, co święte, ani nie rzucajcie waszych pereł przed świnie, by ich nie podeptały93, a potem nie rzuciły się na was, by was rozszarpać.
7 Proście a będzie wam dane. Szukajcie a znajdziecie. Pukajcie, a będzie wam otworzone.
8 Każdy bowiem, kto prosi – ten otrzymuje; kto szuka – ten znajduje; kto puka – temu będzie otworzone.
9 Czy jest wśród was ktoś taki, kto własnemu synowi, gdy ten poprosi go o chleb, poda kamień?
10 A gdy poprosi o rybę, czy poda mu węża?
11 Jeśli więc wy, choć jesteście źli, umiecie dawać waszym dzieciom to, co dobre, o ileż bardziej wasz Ojciec w Niebie obdarzy tym, co dobre, tych, którzy Go proszą.
12 Zatem wszystko, co chcecie, aby wam ludzie czynili, wy również im czyńcie. To właśnie jest Tora i Prorocy!
13 Wejdźcie94 przez ciasną bramę! Brama szeroka i droga przestronna prowadzą do zguby. Wielu przez nią wchodzi.
14 Jakże ciasna jest brama i jakże wąska jest droga, która prowadzi ku życiu! Niewielu ją znajduje.
15 Uważajcie na fałszywych proroków! Przychodzą do was przebrani za owce, w rzeczywistości95 zaś są drapieżnymi wilkami.
16 Rozpoznacie ich po owocach. Czy zbiera się winogrona z krzaków cierni? Albo z ostów figi?
17 Tak samo każde dobre drzewo przynosi dorodne owoce, a dziczka96 daje owoce cierpkie.
18 Dobre drzewo nie może rodzić cierpkich owoców, ani też dziczka nie wyda owoców dorodnych.
19 Każde drzewo, które nie przyniesie dorodnego owocu, zostanie wycięte i spalone97.
20 A więc po owocach ich rozpoznacie.
21 Nie każdy, kto mówi do mnie „Panie, Panie!” wejdzie do Królestwa Nieba, ale jedynie ten, kto spełnia wolę mojego Ojca w Niebie.
22 Wielu będzie mówić do mnie w owym dniu: „Panie, Panie, czy nie prorokowaliśmy mocą twojego Imienia?98 Czy twoim Imieniem nie wypędzaliśmy demonów? Czy nie czyniliśmy wielu cudów99 dzięki Twojemu Imieniu?”
23 Wtedy jednak wyznam im wprost100: „Nigdy was nie znałem! Odejdźcie ode mnie wy, którzy postępujecie niegodziwie101.
24 Każdy więc, kto słucha tych słów i wprowadza je w czyn102, jest podobny do człowieka roztropnego, który zbudował swój dom na skale.
25 Spadł deszcz, ruszyły potoki103, zerwały się wichry i uderzyły w dom. On jednak nie runął, gdyż miał fundamenty na skale.
26 Natomiast każdy, kto słucha tych słów, ale nie wprowadza ich w czyn, jest podobny do głupca, który zbudował swój dom na piasku.
27 Spadł deszcz, ruszyły potoki i zerwały się wichry i uderzyły w dom. On zawalił się i uległ całkowitej ruinie104.
28 Gdy Jezus zakończył te słowa, tłumy były poruszone105 jego nauką,
29 gdyż uczył ich jak Ten, kto ma władzę106, a nie jak ich znawcy Pisma.
New Alternative Translation of the Sermon on the Mount
Summary
The article presents a new translation of Matt 5-7 into polish language. We discuss the linguistic choices of former polish translations and suggest alternative solutions in order to intensify the expressivity of the original text. In the introductory section we present the most important contemporary biblical translations that have been taken in consideration in our paper.
Słowa kluczowe: Biblia, Ewangelia, Kazanie na Górze, tłumaczenie.
Keywords: Bible, Gospel, Sermon on the Mount, translation.
1 Augustyn, O Kazaniu Pana na Górze, 1,1; PSP 48 (tłum. S. Ryznar, Warszawa 1989), s.21.
2 J. Łach, Konstytucja Królestwa Bożego (Mt 5-7; Łk 6,20-49), w: Ksiądz Jan Łach kapłan i biblista, red. R. Bartnicki, Warszawa 2004.
3 A. Paciorek, Ewangelia według św. Mateusza, Nowy Komentarz Biblijny 1, Częstochowa 2004, t.1, s.187.
4 Zob. Tamże, s.186.
5 Zob. M. Machinek, Kazanie na Górze. Profetyczna prowokacja czy program życiowy? (Mt 5-7), RBL 51/2 (1998) 87-101.
6 Pismo Święte Starego i Nowego Testamantu w przekładzie z języków oryginalnych, opr. zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów Tynieckich, wyd. 5, Poznań 2000.
7 Pismo Święte Starego i Nowego Testamantu w przekłądzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami, opr. zespół pod red. M. Petera i M. Wolniewicza, Poznań 1987.
8 Pismo Święte Starego i Nowego Testamantu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem, opr. zespół biblistów polskich z inicjatywy Towarzystwa Świętego Pawła, Częstochowa 2008.
9 Pismo Święte Starego i Nowego Testamantu „Biblia Warszawsko-Praska, W przekładzie z języków oryginalnych opr. K. Romaniuk, Warszawa 1997.
10 Pismo Święte Nowego Testamantu, tłum. z jęz. greckiego S. Kowalski, Warszawa 1957.
11 R. Brandstaetter, Księgi Nowego Przymierza. Przekłady biblijne z języka greckiego, Dzieła Zebrane, Kraków 2009.
12 Nowy Testament .Przekład na Wielki Jubileusz Roku 2000, z jęz. greckiego przełożył, wprowadzeniem i przypisami opatrzył R. Popowski, Warszawa 2000.
13 A. Paciorek, Ewangelia według św. Mateusza, Nowy Komentarz Biblijny 1, Częstochowa 2004, t.1-2.
14 Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Nowy przekład z języków hebrajskiego i greckiego opracowany przez Komisję Przekładu Pisma Świętego, Warszawa 1996.
15 Nowy Testament. Nowy przekład z języka greckiego na współczesny język polski, Warszawa 1991.
16 Dobra Nowina według Mateusza i Marka, przełożył i opr. W. Witwicki, Warszawa 1958.
17 Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy. Przekład Ekumeniczny na Trzecie Tysiąclecie, Warszawa 2001.
18 Nowy Testament. Ekumeniczny Przekład Przyjaciół, tłum. z jęz. greckiego: M. Czajkowski, J. J. Anchimiuk, M. Kwiecień, J. Turnau, Warszawa 2012.
19 Grecko-polski Nowy Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, tłum. R. Popowski, M. Wojciechowski, Warszawa 1993.
20 Tradycyjne tłumaczenie: „błogosławieni”.
21 Autentycznie ubodzy. Ubodzy nie tylko zewnętrznie, wskutek braku dóbr materialnych, ale ci, którzy „w duchu” nie są przywiązani do niczego. Forma „ubogiego ducha” jest paralelna do „czystego serca” w Mt 5,8.
22 Lub: „zasmuceni”.
23 Lub: „cisi”.
24 Gr. dikaiosyn? – literalnie „sprawiedliwość”, ale w kontekście starożytnego judaizmu ma bardziej wymiar religijno-moralny, niż jurydyczny, stąd tłumaczymy „prawość”.
25 „Czyści przez wzgląd na serce”, paralelnie do 5,3. W tym błogosławieństwie Chrystus pogłębia wymóg czystości rytualnej: prawdziwa czystość rytualna nie polega na zewnętrznym obmyciu, ale na obmyciu serca, podobnie jak prawdziwe ubóstwo nie polega na ubóstwie materialnym, lecz na ubóstwie ducha.
26 Gr. eir?nopoioi – literalnie „czyniący pokój”, ale za tym kryje się szersze pojęcie hebrajskiego szalom: nie tylko zażegnanie konfliktu, ale bycie z kimś w dobrych relacjach, w harmonii, zgodzie, wzajemnej życzliwości.
27 Dosł. „synami”. Można tłumaczyć „synami i córkami”, gdyż słowo „dziećmi” poza pochodzeniem ma również konotacje wiekowe, o które nie chodzi w tekście.
28 Jak skorupy po naczyniach, którymi utwardzano posadzkę lub klepisko, wdeptując w ziemię. Podczas wykopalisk na terenie Ziemi Świętej można spotkać się z takim wykorzystaniem skorup po rozbitych naczyniach glinianych.
29 Gr. modios – miara 8,75 l lub naczynie o tej pojemności, głównie do mierzenia zboża (kosz?) lub płynów (więc raczej gliniane). Tłum. „garniec” (Witwicki, Biblia Paulistów) lub „korzec” (Biblia Tysiąclecia, Popowski, Przekład Ekumeniczny Przyjaciół) brzmią archaicznie.
30 Gr. lychnion – stojak na lampkę oliwną. Tłum. „na świeczniku” nie oddaje realiów kontekstu historycznego, choć budzi słuszne skojarzenie z polskim zwrotem przysłowiowym „być na świeczniku”, które może wywodzić się od tłumaczenia J. Wujka.
31 Gr. doksadz?sin – w tle hebr. kawod, chwała należna Bogu; „oddali chwałę”.
32 Gr. katalysai – dosł. „rozwiązać”, czyli sprawić, że ich przestrzeganie nie będzie miało wiążącego znaczenia w relacjach z Bogiem i ludźmi. W świetle pewnych działań Jezusa, który głosi Torę miłości, niektórzy mogli tak uważać.
33 Gr. nomos – dosł. „prawo”, lecz w Nowym Testamencie odnosi się do Prawa Mojżesza, Pięcioksięgu; w tle hebr. Torah – w szerszym znaczeniu nauka przekazana przez Boga Izraelowi, Tora.
34 Gr. pl?r?sai – napełnić, w domyśle: sensem, znaczeniem. Zwłaszcza nadać im pełny sens poprzez misterium paschalne. Tłum. „wypełnić”, choć poprawne, ogranicza sens wersetu do wymiaru profetycznego, „wypełnienia proroctw”.
35 Gr. iota – w tle hebrajska litera jud, najmniejszy graficznie znak alfabetu hebrajskiego.
36 Gr. keraia – dosł. „róg”; chodzi o szczegół graficzny różniący niektóre litery hebrajskie, np. dalet i resz, bet i kaf.
37 Gr. perisseus? … pleion – „przewyższałaby… bardziej”: dwukrotne podkreślenie, że prawość uczniów ma przewyższyć prawość autorytetów religijnych.
38 Gr. erreth? – „zostało powiedziane”; gramatyczna forma tzw. passivum divinum: zostało powiedziane – w domyśle: przez Boga, w Torze.
39 Gr. raka jest transkrypcją aramejskiego wyzwiska utworzonego z rdzenia czasownikowego resz-jud-qof, które oznacza „opróżniać naczynie”, „czynić pustym”.
40 Lub: „głupcze”.
41 Gr. geenna tou pyros – „gehenna ognia”. Odniesienie do doliny Ge Hinnom na wschód od Jerozolimy, która pełniła rolę miejskiego śmietniska. Ze względów higienicznych odpadki wrzucano do ognia. Tłumaczenia „piekło ogniste” (Biblia Tysiąclecia), „ogień piekielny” (Romaniuk), „ogień potępienia” (Biblia Paulistów) wprowadzają interpretację opartą na późniejszym rozwoju doktryny chrześcijańskiej. Odniesienie do kontekstu historycznego zachowuje Biblia Ekumeniczna: „ogień Gehenny”.
42 Gr. thsiasterion – specyficzny ołtarz w Świątyni Jerozolimskiej, nie bomos (ołtarz w ogólności). Zwróćmy uwagę na antytetyczną grę obrazów ognia w wersetach 22 i 23.
43 Gr. epithym?sai – pragnąć, pożądać, chcieć zawładnąć cudzą własnością. Kontekst nie wskazuje na aspekt erotyczny, lecz na przykazanie związane z obyczajami małżeńskimi. W ówczesnej kulturze kobieta stawała się „własnością” jej mężczyzny. W Septuagincie tym słowem oddano czasownik hebr. chamad użyty w Wj 20,17: „Nie będziesz pożądał (tachmod) żony bliźniego twego, ani jego niewolnika, ani niewolnicy, ani jego wołu, ani osła, ani żadnej rzeczy, która należy do twego bliźniego”. Nauka Jezusa nie odnosi się do pożądania erotycznego, lecz do zamiaru bezprawnej grabieży cudzego mienia, stąd proponujemy tłumaczenie opisowe.
44 Gr. gyn? (kobieta) z zaimkiem dzierżawczym zwykle jest tłumaczone: „żona”, konteksty mogą jednak wskazywać na konkubiną lub partnerkę seksualną nie związaną formalnie z danym mężczyzną.
45 Por. Pwt 24,1. Gr. apostasion – dokument sporządzany przez mężczyznę, który formalnie pragnie oddalić swoją kobietę. Tłumaczenie „list rozwodowy” (Biblia Tysiąclecia, Biblia Poznańska) lub „dokument rozwodu” (Biblia Paulistów) wprowadza problematykę rozpadu pożycia małżeńskiego, do której tylko częściowo odnosi się ten werset. Krytyka Jezusowa dotyczy sytuacji, kiedy mężczyzna, który poprzez małżeństwo wziął na siebie odpowiedzialność za los kobiety, odtrąca ją w majestacie prawa, skazując na marginalizację społeczną.
46 Gr. parektos logou porneias – dosł. „z wyjątkiem sprawy nierządu”. W przypadku korzystania przez mężczyznę z usług prostytutki, staje się ona w pewnym sensie za pieniądze „jego kobietą”, którą należy oddalić. Niektórzy rabini uważali stosunek seksualny za jedną z form zawarcia małżeństwa. Tradycyjnie interpretuje się ten werset w odniesieniu do kobiety, której cudzołóstwo może być powodem oddalenia, tymczasem nie jest to takie jednoznaczne.
47 Dodajemy „po prostu”, by uwydatnić sens wynikającego z kontekstu. Jezusowi nie chodzi o jednoznaczne opowiadanie się po którejś ze stron lub przyjmowanie wyrazistych poglądów (tak często są interpretowane te słowa), ale o prostotę i autentyczność każdej wypowiedzi, bez potrzeby uciekania się do przysiąg lub ślubowań.
48 Tradycyjne tłumaczenie „miłował” brzmi dziś archaicznie. W potocznym języku mówimy „kochał”. Nowa propozycja może wnieść świeżość i podkreślić paradoksalny wymiar przykazania Jezusa, zwłaszcza w następnych wersetach.
49 Gr. pl?sios – tradycyjne tłumaczenie „bliźni” brzmi archaicznie, ale trudno znaleźć we współczesnej polszczyźnie inny odpowiednik. Kontekst wersetu podpowiada znaczenie „rodak”, aczkolwiek Jezus sugeruje nowy wymiar semantyczny: pl?sios to „każdy drugi człowiek”, zob. Łk 10,29-37.
50 Liczne rękopisy dodają za Łk 6,27-28: „błogosławcie tych, którzy was przeklinają, czyńcie dobro tym, którzy was nienawidzą”.
51 Gr. misthos – „nagroda” (Biblia Tysiąclecia, Biblia Ekumeniczna) lub „zapłata” (Biblia Paulistów, Popowski). Witwicki tłumaczy opisowo: „co się wam należy”.
52 Gr. telon?s – dosł. „poborca podatku”, zwykle tłumaczony: „celnik”. W Ewangeliach zawsze w znaczeniu negatywnym jako zdzierca, wyzyskiwacz.
53 Gr. aspadzomai – główne znaczenie „pozdrawiać”, ale też „żegnać się czule”, „lgnąć do kogoś”.
54 Gr. teleios – doskonały, ten kto osiągnął cel. W kontekście nie chodzi o doskonałość w znaczeniu ogólnym, ani tym bardziej o jakiś rodzaj perfekcjonizmu moralnego, lecz o pozytywne odniesienie do wszystkich, bez klasyfikowania, różnicowania i postawy ekskluzywnej, dlatego wprowadzamy w tłumaczenie interpretację kontekstualną „doskonale wielkoduszni”.
55 Gr. dikaiosyn? – dosł. „sprawiedliwość”. W tle hebr. tzedakah oznaczająca jałmużnę lub uczynki miłosierdzia.
56 Dosł. „przed ludźmi, aby być podziwiani przez nich” – polski idiom „na pokaz” wydaje się oddawać tę myśl.
57 Gr. poi?s ele?mosyn?n – dosł. „czynisz jałmużnę” lub szerzej: „czynisz zmiłowanie”.
58 Dosł. „nie trąb przed sobą” – proponujemy transkontekstualną interpretację „nie nagłaśniaj”.
59 Lub: „hipokryci”.
60 Dosł. „aby byli chwaleni przez ludzi”.
61 Dosł. „w synagogach” – obecnie termin „synagoga” odnosi się do Żydowskiego miejsca kultu. Proponujemy odwołanie się do etymologii czasownika synag? (sprowadzać w jedno miejsce, gromadzić), które poszerza konotacje wersetu.
62 Dosł. „na ulicach”.
63 Dosł. „było w ukryciu” – zwracamy uwagę na cnotę dyskrecji w okazywaniu miłosierdzia.
64 Dosł. „stojąc”.
65 Za S. Kowalskim i W. Witwickim.
66 Dosł. „że będą wysłuchani dzięki licznym słowom, gadulstwu”
67 Dosł. „jak w Niebie, i na ziemi” – odwracamy kolejność, gdyż istotą prośby jest spełnienie woli Ojca na ziemi, zaś wypełnienie woli Ojca w niebie stanowi niejako wzór, który należy naśladować. Podobnie tłumaczy A. Paciorek.
68 Gr. ofeilemata – dosł. „długi”.
69 Gr. peirasmos – próba, test, doświadczenie. Podobnie jak my tłumaczy Popowski i Ekumeniczny Przekład Przyjaciół. Możliwy jest tradycyjny przekład „nie wódź nas na pokuszenie” (Wujek, Biblia Warszawska, Kowalski) lub oddające ten sam sens „nie wprowadzaj nas w pokuszenie” (Witwicki) i „nie poddawaj nas pokusie” (Romaniuk), natomiast wersja „nie dopuść, abyśmy ulegli pokusie” (Biblia Tysiąclecia, Biblia Poznańska, Brandstaetter, Biblia Ekumeniczna, Paciorek) lub „nie dopuszczaj do nas pokusy” (Biblia Paulistów) – choć teologicznie interesująca – stanowią ryzykowną interpretację tekstu oryginalnego.
70 Liczne rękopisy oraz tradycje niektórych kościołów chrześcijańskich dodają: „gdyż Twoje jest królestwo, potęga i chwała na wieki wieków, amen”. Słów tych brak w najważniejszych kodeksach majuskułowych (Synajski, Watykański, Bezy, i in.)
71 Gr. afanidz? – zakryć, usunąć, zniszczyć. Znaczenie uzależnione od kontekstu.
72 W naszym przekładzie wzorujemy się na za Popowskim. „Namaść” użyte w wielu tłumaczeniach jest archaiczne i ma konotacje kultyczne.
73 Gr. br?sis – wszelki proces zżerania, trawienia, nie tylko w odniesieniu do metalu, ale i innych materiałów. Interesująca propozycja Popowskiego „gryzoń” odwołuje się do etymologii czasownikowej.
74 Dosł. „jeśli twoje oko jest zdrowe” – w naszym przekładzie sugerujemy interpretację moralną.
75 Za Biblią Ekumeniczną – chodzi raczej o światło, które wypełnia wnętrze człowieka, a nie oświetla z zewnątrz.
76 Gr. poneros – dosł. „złe”. Paralelizm antytetyczny względem w.22 sugerowałby znaczenie „chore”.
77 Za Biblią Ekumeniczną i Paulistów. Gr. antech? – przylgnąć do kogoś, stawiać naprzeciwko.
78 Arameizm oznaczający bogactwo, pieniądze.
79 Gr. psych? – pierwiastek ożywiający, często tłumaczone „dusza”.
80 „Albo pili” – niektóre ważne rękopisy pomijają.
81 Dosł. „Nie gromadzą w spichlerzach”. W naszym przekładzie idziemy za Współczesnym Przekładem.
82 Gr. merimn?n – starając się, troszcząc, niepokojąc się.
83 Dosł. „o jeden łokieć”.
84 Dosł. „dzisiaj będącą”.
85 Gr. oligopistoi – mało wierzący, mający małą wiarę.
86 Dosł. „to wszystko” – w tle hebr/aram kol, używane częściej niż polskie „wszystko”.
87 W domyśle: Boże.
88 Dosł. „o jego sprawiedliwość”.
89 Dosł. „w takim sądzie, jakim sądzicie”; semityzm – Gr. en („w”) instrumentalis: „w oparciu o te kryteria, zasady”. Dobra propozycja Paulistów: „W jaki bowiem sposób sami osądzacie”.
90 Dodaję „innych”, by podkreślić kontekst osobowy.
91 Gr. karfos – „drzazga”, ale też: „słomka, ość”. Ta ostatnia propozycja, użyta przez Popowskiego dobrze koresponduje z kontekstem Galilei.
92 Dosł. „jak powiesz”. Tłumacze często wstawiają „jak możesz”.
93 Dosł: „podeptały nogami”. Greka nie rozróżnia kończyn dolnych człowieka i zwierzęcia. Przekład Ekumeniczny Przyjaciół: „racicami”.
94 Imperativus aroisti wskazuje na czynność jednorazową i natychmiastową „wejdźcie”, za nie „wchodźcie”. Ten niuans zachował tylko Przekład Interlinearny.
95 Gr. esothen – „od wewnątrz”.
96 Gr. dendron sapron – drzewo zgniłe, zagrzybione, zbutwiałe, spróchniałe, zepsute, chore.
97 Dosł: „wrzucone do ognia”
98 Gr. t? s? onomati – twoim imieniem; posługując się mocą zawartą w imieniu Jezusa.
99 Gr. dynameis – „potężnych dzieł”.
100 Gr. homologes? – wybieramy Przekład Ekumeniczny Przyjaciół „wyznam” z kontekstualną interpretacją Witwickiego „wprost”.
101 Za Biblią Paulistów. Ciekawa interpretacja gr.anomia u Brandstaettera: „gwałciciele Prawa”, czyli Tory – „nomos” (prawo) poprzedzone alfa privativum.
102 Dosł. „czyni”.
103 Gr. ?lthon hoi potamoi – dosł. „przyszły rzeki”. Jednak w kontekście geograficznym Galilei gr. potamoi lepiej przełożyć „potoki”. Przypowieść może nawiązywać do ulewnego deszczu, wskutek którego w korytach okresowych potoków pojawia się rwąca woda.
104 Dosł: „upadek jego był wielki”.
105 Gr. ekpless? – przerażać się, niepokoić się, oszałamiać, zdumiewać się. Witwicki tłumaczy opisowo: „na tłumy padło zdumienie i niepokój”.
106 Gr. eksousia – władza, moc, potęga.
—————
————————————————————
—————
————————————————————
1