GEOGRAFIA BIBLIJNA
Geografia Palestyny
Kontekst geograficzny Palestyny:
Palestyna jest usytuowana w tzw. żyznym półksiężycu (obszar od dorzecza Tygrysu i Eufratu do Egiptu), położona na szlaku wiodącym z pn. Afryki do Azji, stąd znaczenie:
1. Strategiczne: od pd. Egipt, od pn-wsch: Akkad, Hetyci, Babilon, Asyria, itd.
2. Gospodarcze: główne szlaki handlowe i migracyjne.
3. Kulturowe: wpływy zarówno kultury babilońskiej, jak i egipskiej
Granice naturalne:
- Od północy: Góry Libanu (Hermon 2224m).
- Od zachodu: Morze Śródziemne.
- Od południa: Pustynia Negew i górzysty Półwysep Synaj
- Od wschodu: Jordan (po wschodniej stronie Jordany potoki Jarmuk i Jabbok)
Tradycyjne określenie: Od Dan do Beer-Szewy (miasta najbardziej wysunięte na pn. i pd. Palestyny)
Z zachodu na wschód możemy podzielić Palestynę na 3 pasma:
1. Nizina przybrzeżna.
Wzdłuż Morza Śródziemnego. Dzieli się od północy na:
- Równina Akko (Akko: obecnie malowniczy port ufortyfikowany przez krzyżowców): Od gór Libanu do pasma Karmelu (tam żył i działał prorok Eliasz), żyzna i zalesiona, graniczy od północy z obszarami zamieszkiwanymi przez Fenicjan.
- Nizina Saronu: na południe od Karmelu, wąskie pasmo, obszar bardzo żyzny, do niej przylegają góry Samarii. Najważniejsze miasto: Cezarea nadmorska (tam przebywał w więzieniu św. Paweł przed odesłaniem go do Rzymu). Na pd. krańcu obecna stolica Izraela, Tel-Awiw, oraz Jaffa (tam wydarzenia z życia św. Piotra, Dz 9-10).
- Szefela: szeroka równina kończąca się na południu pustynią Negew (na skraju Beer¬-Szewa), przylega do gór Judzkich, tam zamieszkiwali w starożytności Filistyni (nadmorskie miasta Aszdod i Aszkelon). Tam rozgrywa się akcja opowiadania o Samsonie (Sdz 13-16).
2. Centralny obszar górzysty.
- Galilea (Na północy): Obfita roślinność, uprawy. Nazaret, Kana Galilejska, samotna Góra Tabor. Od południa kończy się doliną Jizreel, zwaną też Ezdrelon, przez którą przejścia broni Megiddo (miejsce licznych bitew od starożytności, gdy faraon Sziszak pokonał Jeroboama (ok. 918), faraon Necho Jozjasza (609), do czasów nowożytnych, konflikt angielsko-turecki, a nawet miejsce eschatologicznej konfrontacji z Apokalipsy, Harmagedon) i górami Gilboa (na zachód, tam został pokonany przez Filistynów król Saul).
- Samaria: obszar górzysty i mniej urodzajny. W centrum Sychem i Samaria (miasto) oraz góry Gerizim i Ebal (Góra błogosławieństwa i góra przekleństwa; cf. Pwt 27,12; o górze Gerizim Jezus wspomina podczas rozmowy z Samarytanką, J 4, 20-21). Północny wschód: Bet-Szean; południe: Szilo (Sanktuarium, w którym przechowywano Arkę Przymierza, tam rozgrywa się akcja pierwszych rozdziałów Sm).
- Judea: Od zachody lesiste góry Judzkie (na drodze do Jaffy – Emaus, obecnie problemy z identyfikacją miejsca), od wschodu pustynia Judzka, zaś na ich styku: Jerozolima. Na południe od Jerozolimy (10 km) Betlejem, jeszcze dalej Hebron (30 km, miejsce zamieszkania Abrahama, obecnie groby patriarchów).
- Pustynia Negew (na południu): kamienista; twierdza Arad. Dalej Półwysep Synaj.
3. Depresja Jordanu.
- Górny bieg Jordanu: na wschód bazaltowy płaskowyż Golan; Źródła Jordanu w Banias (Cezarea Filipowa: Wyznanie Piotra “Ty jesteś Mesjasz Syn Boga żywego”). W starożytności obszar bagnisty (jezioro Hula), obecnie zmeliorowany.
- Jezioro Genezaret (Tyberiadzkie, Kinneret, Morze Galilejskie): Główny zbiornik wodny Palestyny; na północnym brzegu Kafarnaum (skąd pochodził Piotr) oraz liczne miejsca związane z działalnością Jezusa: Góra Błogosławieństw, miejsce ustanowienia prymatu Piotrowego; na wschodnim brzegu stok, na którym Jezus uzdrowił opętanego z Gerazy; na południowo-zachodnim Tyberiada.
- Dolina Jordanu: wąskie, żyzne pasmo otoczone po obu stronach obszarami pustynnymi. W północnym biegu: Bet-Szean (Jedno z miast Dekapolu); w południowym: Jerycho (Pierwsze miasto zdobyte przez Jozuego, liczne cuda Jezusa, nawrócenie Zacheusza, na drodze do Jerycha Jezus umiejscowił akcję przypowieści o dobrym Samarytaninie). Opodal Jerycha: Góra Kuszenia (wg. tradycji miejsce 40-dniowego pobytu Jezusa na pustyni) i Qumran (najsłynniejsze odkrycie archeologii biblijnej obecnego stulecia). Niedaleko ujścia Jordanu do Morza Martwego Jan udzielał chrztu.
Od wsch. strony dopływy Jordanu Jabbok (walka Jakuba z aniołem, Rdz 32) i Jarmuk, pomiędzy nimi płaskowyż Gilead.
- Morze Martwe (Jam ha-Melah, czyli Morze Soli): 400 m poniżej poziomu morza; zasolenie 27% uniemożliwia wszelkie życie. Od północy: Qumran, Oaza En-Gedi, twierdza Masada. W tej okolicy znajdowały się miasta Sodoma i Gomora.
Od strony wschodniej góra Nebo (miejsce śmierci Mojżesza) i twierdza Macheront (ścięcie św. Jana Chrzciciela)
Główne szlaki komunikacyjne:
1. Szlak nadmorski (zw. Via maris): od Egiptu wzdłuż Morza Śródziemnego. W górach Karmelu rozdziela się: ku Fenicji lub w kierunku Damaszku. Tędy główne inwazje, również Sennacheryb i Nabuchodonozor, gdy zmierzali ku Jerozolimie.
2. Szlak działu wodnego: Beer-Szewa – Hebron – Jerozolima – Sychem – Galilea. Tędy Abraham i patriarchowie, również Jezus w drodze do Jerozolimy.
3. Droga Królewska: z Eilat (nad zatoką Akaba) przez Petrę (Nabatejczycy) ku północy po wschodniej stronie Jordanu. Tędy najazd królów ze wschodu (Rdz 14), Izraelici pragnęli tędy przejść przez krainę Edomu, lecz nie zostali wpuszczeni (Lb 20,17-18).
HISTORIA BIBLIJNA
Przedizraelscy mieszkańcy Palestyny
Położenie geograficzne Palestyny sprawiło, że przybywały do niej ludy z różnych stron świata. Najstarsze zachowane ślady migracji pochodzą z epoki wczesnego brązu (3200-2900 r. przed Chr.), kiedy to na teren Palestyny przybyli mieszkańcy Mezopotamii i Egiptu.
Około 3000 r. przed Chr. z północy przywędrowali do Palestyny Kananejczycy, asymilując się z lokalną ludnością i pokojowo narzucając jej swoją kulturę. Wraz z napływem i osiedlaniem się przybyszów nastąpił żywiołowy rozwój miast, zarówno istniejących, jak i nowych, m.in. Aj, Megiddo, Aradu, Jerycha czy Bet Szean. Nasilenie procesu urbanizacji przypada na okres 2900-2200 r. przed Chr. Ponieważ nie było jednego prężnego organizmu państwowego, miasta-państwa musiały mieć duży stopień samowystarczalności i autonomii. Obok ufortyfikowanych osiedli koczowali nomadzi lub półnomadzi. Dość jednorodny i nieprzerwany rozwój kultury materialnej sugeruje, że w kraju na ogół panował spokój.
W trzeciej fazie wczesnego brązu (lata 2700-2200 przed Chr.) na terenie Palestyny pojawiła się nowa ludność, która przybyła prawdopodobnie z południowo-wschodniej Anatolii i z rejonu Kaukazu. Nie wiadomo jednak, czy zasymilowała się z ludnością kananejską, co się przyczyniło do powiększenia zróżnicowania etnicznego, czy też wycofała się z powrotem na północ.
Burzliwy w dziejach Palestyny był okres średniego brązu (lata 2200-1550 przed Chr.). W jego pierwszej fazie (lata 2200-2000) większość miast kananejskich przeżyła wrogie najazdy, których wynikiem były zniszczenia i przerwy w osadnictwie. Dopiero po jakimś czasie miasta zostały na powrót zasiedlone przez nową ludność napływową. Kolejne fale migracji, jakie wówczas miały miejsce, były częścią ogromnego procesu przemieszczania się ludów obejmującego cały obszar żyznego Półksiężyca. Część uczonych sądzi, że była to migracja ludów semickich, inni są zdania, że najeźdźcy nie byli Semitami.
Z początkiem drugiej fazy średniego brązu (lata 2000-1750) ogarnęła Kanaan wielka inwazja Amorytów, pod wieloma względami podobna do tej, jaka dokonała się około tysiąca lat wcześniej, kiedy napływali Kananejczycy. Napływ Amorytów okazał się zjawiskiem brzemiennym w skutki. Zajęli oni obszar rozciągający się od Ras Szamra w Syrii po Półwysep Synajski. Pozostawali nieprzerwanie na terenie Syro-Palestyny do ok. 1200 r. przed Chr. Czasy świetności Amorytów przypadły na początek drugiej połowy II tys. przed Chr., kiedy to na terenie Syrii istniało silne królestwo Amurru ze stolicą w Kadesz nad Orontesem. Kres jego istnieniu położyły najazdy Chetytów oraz inwazja tzw. Ludów Morza ok. 1200 r.
Według tradycji utrwalonych w Piśmie świętym i potwierdzonych przez archeologię Kananejczycy i Amoryci stanowili tylko część zróżnicowanej mozaiki mieszkańców ziemi Kanaan przed osiedleniem się w niej Izraelitów. Lista przedizraelskich mieszkańców Kanaanu bywa dłuższa, lecz najczęściej obejmuje siedem ludów: Kananejczyków, Chetytów, Amorytów, Peryzytów, Chiwwitów, Jebusytów i Girgaszytów
Od patriarchów do zjednoczonej monarchii
Biblijne dzieje Izraela obejmują epokę od patriarchów Abrahama, Izaaka i Jakuba, protoplastów narodu wybrania, których życie przypadło na XIX/XVIII stulecie przed Chr., do zagłady Jerozolimy i utraty państwowości żydowskiej w 70 r. po Chr.
Lata 1850-1650 przed Chr. są nazywane okresem patriarchów. W tym czasie Abraham opuścił Mezopotamię i na polecenie Boga udał się do kraju od dawna zamieszkanego przez Kananejczyków i Amorytów. Około stu lat później Józef, jego prawnuk (jeden z dwunastu synów Jakuba), znalazł się w Egipcie, gdzie zrobił wielką karierę. Podczas głodu panującego w Kanaanie sprowadził braci i ojca i osiedlił ich w ziemi Goszen. Patriarchów łączyły więzy krwi oraz wiara, że istnieje tylko jeden Bóg, który na zawsze związał się z nimi i ich potomstwem przez Przymierze i obietnice. Od początku natura i rola Izraela realizowały się na dwóch poziomach – etnicznym i religijnym.
Czasy od patriarchów do wyzwolenia, któremu przewodził Mojżesz, to okres niewoli egipskiej (ok. 1650-1250 r. przed Chr.). Egipcjanie, początkowo przychylni, zaczęli z czasem widzieć w rozrastającym się narodzie izraelskim wielkie zagrożenie i powzięli kroki, aby temu przeciwdziałać. Położenie Izraelitów pogorszyło się. Wyjście narodu wybranego z Egiptu, które nastąpiło ok. 1270-1250 r. przed Chr., było najważniejszym wydarzeniem w jego starotestamentowych dziejach.
Podczas czterdziestoletniej wędrówki przez pustynię do Kanaanu (Ziemi Obiecanej) gromada niewolników przeobraziła się w świadomy swojej tożsamości naród. Decydujące znaczenie w procesie kształtowania się nowej samoświadomości miało objawienie się Boga na Synaju. Izraelici pod wodzą Jozuego rozpoczęli penetrację i stopniowe przejmowanie Kanaanu. Musieli przy tym rywalizować z Kananejczykami, Amorytami i innymi ludami oraz napływającymi od strony Morza Sródziemnego Filistynami. Koegzystencja okazała się bardzo trudna. Obfitowała w liczne napięcia, konflikty, starcia zbrojne i otwarte wojny. Wobec nieustannych zagrożeń naród konsolidował się pod kierunkiem charyzmatycznych przywódców nazwanych sędziami. Okres sędziów trwał od około 1200 do 1025 r. przed Chr. Ostatnim sędzią Izraela był Samuel, który namaścił króla – Saula. Terytorium, którym zarządzał pierwszy król, obejmowało górskie rejony Kanaanu. Panowanie Saula trwało około 20 lat i było naznaczone ciągłymi zmaganiami z Filistynami. W końcu Saul i jego trzej synowie zginęli z ich rąk.
Jeszcze za rządów Saula Samuel namaścił nowego władcę – Dawida, pasterza z Betlejem, który po śmierci Saula natychmiast stanął na czele narodu, podjął konfrontację z Filistynami i wygrał ją. Pokonał też Kananejczyków oraz sąsiednich władców. Rozszerzył i utrwalił granice swego państwa, zaś z zajętej podstępem Jerozolimy uczynił jego stolicę (ok. 1000-970). Zapoczątkował zakrojone na szeroką skalę przedsięwzięcia budowlane. Urzeczywistnił je jego syn, Salomon (ok. 970-930), który zbudował pałac królewski i świątynię w Jerozolimie oraz zadbał o centralizację kultu religijnego. Rozpoczął się okres Pierwszej Świątyni, która istniała do niewoli babilońskiej. Wkrótce po śmierci Salomona nasiliły się wołania o zmianę polityki wewnętrznej, ale Roboam, syn Salomona, zignorował je. W rezultacie silnego sprzeciwu ludu nastąpił podział polityczny kraju, za którym poszła schizma religijna. Lata rządów Dawida i Salomona są nazywane okresem zjednoczonej monarchii (ok. 1000-930 r. przed Chr.), zaś obaj władcy stali się symbolami pomyślności i dostatku czasów „złotego wieku” Izraela.
Od podziału monarchii do wygnania babilońskiego
Po śmierci Salomona państwo rozpadło się na dwie części. W południowej, ze stolicą w Jerozolimie, rządzili nieprzerwanie władcy z dynastii Dawidowej. W północnej, której stolicą stała się ok. 880 r. Samaria, władcy i dynastie zmieniały się na skutek częstych przewrotów pałacowych. Część południowa, obejmująca terytoria pokoleń Judy i Beniamina, jest nazywana Królestwem Judzkim. Część północna nosi nazwę Królestwa Izraela, zaś w jej skład wchodziły terytoria dziesięciu pokoleń, które zerwały łączność z Jerozolimą.
Podzielona monarchia istniała do 722 r. przed Chr., kiedy państwo północne padło pod ciosami Asyryjczyków. W ciągu nieco ponad 200 lat jej istnienia w Jerozolimie rządziło 13 królów (w tym jedna kobieta – Atalia), zaś w Samarii 19, z których kilku stało się ofiarami spisków, a ich miejsce zajęli zamachowcy. Najazd Asyryjczyków przyniósł klęskę Samarii, zniszczenie prawie wszystkich miast Królestwa Północnego i deportację ludności izraelskiej do Asyrii. Na terytorium Izraela sprowadzono pogańskich osadników, którzy po wymieszaniu się z resztkami lokalnej ludności dali początek istniejącym do dzisiaj Samarytanom.
Po zagładzie Samarii przetrwało tylko Państwo Południowe (lata 722-587 przed Chr.). Początkowo skutecznie opierało się presji Asyryjczyków, a gdy ich potęga osłabła, stało się łakomym kąskiem dla Egipcjan i Babilończyków. Ci ostatni w 597 r. po raz pierwszy najechali i złupili Jerozolimę, deportując do Mezopotamii elitę duchowo-intelektualną narodu. Dziesięć lat później (587 r. przed Chr.), w odpowiedzi na bunt ustanowionego przez siebie króla Sedecjasza, Babilończycy ponownie najechali kraj, zburzyli Miasto święte i świątynię, położyli kres dynastii Dawidowej, wysiedlili ludność, uprowadzili ją i unieśli ogromne łupy.
Rozpoczęło się wygnanie babilońskie (lata 587-539 przed Chr. ), które stanowiło istotny przełom w dziejach starożytnego Izraela. Utrata państwowości i uprowadzenie do obcej ziemi położyły kres wielu tradycyjnym formom życia religijnego lub mocno zachwiały nimi. Wprawdzie na obszarze splądrowanego Państwa Południowego pozostało niewielu mieszkańców, ale byli to ludzie biedni i niewykształceni, niezdolni do zachowania i rozwijania tożsamości narodowej i religijnej. Po raz pierwszy zaistniało zjawisko diaspory, czyli życia w rozproszeniu. Punkt ciężkości życia duchowego i intelektualnego przeniósł się do Babilonii. Drugą siedzibą diaspory stał się Egipt, dokąd zbiegła część mieszkańców Jerozolimy i jej okolic na krótko przed najazdem Babilończyków, a także w pierwszych latach niewoli. Diaspora stała się odtąd integralnym składnikiem życia Izraelitów. W sytuacji wygnania babilońskiego dokonano zapisów świętej Tradycji, zaś opracowane wtedy teksty dały początek Pismu świętemu.
Od powrotu z wygnania do okresu rzymskiego
W połowie VI w. przed Chr. potęga Babilończyków załamała się. Wkrótce ich miejsce zajęli Persowie. W 539 r. przed Chr. władca perski Cyrus wydał dekret zezwalający Izraelitom na powrót do ojczyzny. Część wygnańców wróciła z entuzjazmem do Jerozolimy i przystąpiła do odbudowy miasta i świątyni. Wielu innych pozostało, gdyż przywykli do życia na obczyźnie, gdzie niejednokrotnie wiodło im się lepiej niż w ziemi ojców. Odbudowanie świątyni (515 r.) rozpoczęło tzw. okres Drugiej Świątyni. Głównym ośrodkiem odradzania się życia religijnego i politycznego stała się Jerozolima i przyległa do niej Judea.
Kształt religijności zwanej judaizmem (religią żydowską) określili zwłaszcza dwaj wielcy reformatorzy, Ezdrasz i Nehemiasz, działający w drugiej połowie V w. przed Chr. Pierwszy podjął reformy religijne zakrojone na szeroką skalę, drugi zajął się konsolidacją polityczną rodaków.
Swobodne poczynania obydwu były możliwe, gdyż hegemonia perska miała charakter bardziej pokojowej infiltracji i penetracji aniżeli przymusowych deportacji czy podboju militarnego. Narody i ludy Bliskiego Wschodu umęczone brutalnością i bezwzględnym wyzyskiem ze strony Asyryjczyków i Babilończyków z ulgą przyjęły tę zmianę.
Po zwycięstwie Aleksandra Macedońskiego w bitwie pod Issos (333 r.) większość ziem zarządzanych przez Persów przeszła w posiadanie Greków. Tuż po przedwczesnej śmierci Aleksandra (323 r.) jego imperium rozpadło się na trzy części. W Macedonii rządziła dynastia Antygonidów, w nowo założonej w Egipcie Aleksandrii władzę sprawowali Ptolomeusze, natomiast w syryjskim mieście Antiochia królowała dynastia Seleucydów. Apogeum ich potęgi przypadło na rządy znienawidzonego Antiocha IV Epifanesa (Objawiciela), którego Żydzi nazywali Epimanes, czyli „Szalony” (lata 167-163 przed Chr.). Po wielu posunięciach antyżydowskich, z których najboleśniejszym było zbeszczeszczenie świątyni jerozolimskiej, wybuchł bunt zbrojny (167 r. przed Chr.) nazwany powstaniem Machabeuszy. Sukcesem wystąpienia Machabeuszy było ponowne wyświęcenie Świątyni w 165 r. i przywrócenie w niej właściwego kultu. Wydarzenie to upamiętnia żydowskie święto Chanuka.
Okres rzymski
Choć powstanie Machabeuszy spowodowało przywrócenie kultu, nie zmieniło sytuacji politycznej Palestyny, która pozostawała pod dominacją dynastii syryjskich Seleucydów. Dynastia hasmonejska, która bezpośrednio rządziła krajem, była osłabiana wewnętrzną rywalizacją o władzę. Konflikt między członkami dynastii sprowadził w 63 r. przed Chr. interwencję rzymskiego wodza Pompejusza, który poparł Hirkana II, jednego z pretendentów do tronu. Od tego momentu Palestyna znalazła się pod dominacją Rzymu. Po zajęciu Jerozolimy przez Pompejusza Hirkan nadal utrzymywał się przy władzy, ale był już tylko wykonawcą woli Antypatra I, zjudaizowanego Idumejczyka. Był to faktyczny kres dynastii hasmonejskiej.
Antypater II, syn Antypatra I, rządził w Jerozolimie z przyzwolenia Juliusza Cezara, który nadał mu tytuł epitrophos (prokurator). Z kolei Herod, syn Antypatra, został w 34 r. przed Chr. królem Judei dzięki poparciu Marka Antoniusza. Przejąwszy władzę, pozabijał wszystkich członków rodziny hasmonejskiej. Świadomy, że Judejczycy nie darzą go sympatią, chciał się im przypodobać i podjął wiele przedsięwzięć budowlanych.
Herod był wielkim budowniczym. Wznosił świątynie na cześć cesarza Augusta, odbudował Samarię i przemianował ją na Sebaste (gr. Sebastos – Augustus), rozbudował nadmorską Wieżę Stratona i nazwał Cezarea. W Jerozolimie wzniósł dla siebie pałac, twierdzę Antonia oraz amfiteatr. Na wschodnim brzegu Morza Martwego zbudował twierdzę Macheront, w pobliżu Betlejem wzniósł Herodeion – zamek, a później grobowiec. W całym kraju budował gimnazja, teatry oraz stadiony. W 20 r. przed Chr. rozpoczął odbudowę Świątyni, która trwała 46 lat.
Był znany z podejrzliwości i wielu skrytobójstw (ich ofiarą padali także członkowie najbliższej rodziny: świekra Aleksandra, synowie Aleksander, Arystobulos i Antypater). Gwałtownie przeciwdziałał wszelkim zakusom na swoją władzę. Zmarł w Jerychu na przełomie marca i kwietnia 4 r. przed Chr.
W testamencie podzielił królestwo pomiędzy trzech synów: Archelaosa, Antypasa oraz Filipa. Chciał, aby pierwszy z nich został królem. Sprzeciwił się jednak temu cesarz August, pozostawiając Archelaosowi jedynie tytuł etnarchy. Wszyscy trzej byli wasalami Rzymu i podlegali legatowi Syrii.
Archelaos był etnarchą Judei, Idumei i Samarii od 4 r. przed Chr. do 6 r. po Chr. Po dziesięciu latach rządów został wezwany do Rzymu i ostatecznie zesłany do Galii. Jego terytorium przeszło pod władzę rzymskiego prokuratora, który stacjonował w pałacu Heroda w Cezarei Nadmorskiej. najsłynniejszym był Poncjusz Piłat (lata 26-36 po Chr.). Filip (syn Kleopatry), tetrarcha Gaulanitis, Iturei, Batanei, Trachonitis i Auranitis, władał nimi od 4 r. przed Chr. do 34 po Chr.
Natomiast Herod Antypas, rodzony brat Archelaosa, rządził (od 4 r. przed Chr. do 39 po Chr.) Galileą i Pereą. Odbudował Sepforis, a na południowo-wschodnim brzegu Jeziora Genezaret wzniósł Tyberiadę. Poślubił córkę władcy sąsiedniego państwa Nabatejczyków, lecz szybko rozwiódł się z nią, by ożenić się z Herodiadą – żoną swego brata, Filipa (związek ten potępił Jan Chrzciciel). W 39 r. ponaglany przez żonę udał się do Rzymu, aby prosić o tytuł królewski. Znalazł się jednak na wygraniu w Galii, a jego terytorium cesarz Kaligula oddał Agryppie I, bratu Herodiady.
Kim był Agryppa? Za rządów tetrarchów Heroda Antypasa i Filipa na dworze cesarskim w Rzymie wychowywał się Herod Agryppa I, wnuk Heroda Wielkiego, zrodzony z jego syna Arystobula. Urodził się ok. 10 r. przed Chr. i na krótko przed śmiercią dziadka został wysłany do Rzymu. Wychowywany w rodzinie cesarskiej stał się bliskim przyjacielem Kaliguli (37-41 r. po Chr.), który po dojściu do władzy podarował mu tereny zarządzane niegdyś przez Filipa, a także ziemie Heroda Antypasa, który popadł w niełaskę i został deportowany do Galii.
Wszystkie przywileje Agryppy I potwierdził Klaudiusz (41-54 po Chr.), następca Kaliguli, dodając mu Judeę i Samarię oraz tytuł konsula. Agryppa zarządzał więc terytorium (lata 41-44) zbliżonym rozmiarami do królestwa Heroda Wielkiego. Kilkakrotnie wzmiankowany w Dziejach Apostolskich, był prześladowcą pierwszych chrześcijan odpowiedzialnym za ścięcie Jakuba i uwięzienie Piotra. Po jego nagłej śmierci władzę przejął syn Agryppa II. Agryppa II nie odziedziczył jednak królestwa po ojcu, gdyż Klaudiusz ponownie poddał Palestynę władzy prokuratora. Otrzymał tylko Chalkis, które wymienił w 53 r. na dawną tetrarchię Filipa wraz z Abileną. Sprawował nadzór nad Świątynią z prawem wyznaczania arcykapłana. Pozostał wiernym poddanym Rzymu. Podczas powstania żydowskiego w latach 66-70 udzielił poparcia Tytusowi, zdobywcy Jerozolimy, po upadku powstania przeniósł się do Rzymu, gdzie zmarł ok. 93 r., jako ostatni z dynastii herodiańskiej.
Klęska powstania przeciw Rzymianom w 70 r. (w 73 r. upadł ostatni punkt oporu – twierdza Masada) wyznacza koniec dziejów biblijnego Izraela.
ARCHEOLOGIA BIBLIJNA
Zagadnienia wstępne
Celem archeologii (w ogóle) jest odkrywanie, głównie przy pomocy metod wykopaliskowych, źródeł odzwierciedlających przeszłość oraz ich naukowa rejestracja i ocena.
W szczególności, celem archeologii biblijnej jest rekonstrukcja tła kulturowego biblijnego tekstu na podstawie wykopalisk.
Konkretne korzyści:
1. Lokalizacja miejscowości wzmiankowanych w Biblii.
2. Dokładniejsze ustalenie chronologii wydarzeń biblijnych.
3. Rekonstrukcja warunków życia, miejsc, środowiska czasów biblijnych.
4. Pozwala poznać podstawowe instytucje biblijne (kult, prawodawstwo, profetyzm, zarządzanie, rodzina itd) oraz ich relacje do instytucji starożytnego wschodu.
Na początku XX w. wielu stawiało sobie za cel uwiarygodnienie lub podważenie wiarygodności Pisma Św w oparciu o odkrycia archeologiczne. W jedną i w drugą stronę zdarzały się nadużycia:
- Wątpliwe hipotezy przyjmowano jako dowody na historyczność pewnych faktów biblijnych
(np. W. Keller, A jednak Pismo św ma rację)
- Podobieństwa względem innych kultur podawano jako dowody na to, że objawienie nie jest niczym wyjątkowym
(np. tezy F. Delitzcha, który wywodzi biblijne tradycje kosmologiczne i instytucje z cywilizacji babilońskiej).
Obecnie panuje wśród naukowców daleko idąca ostrożność. Tylko niektóre informacje zawarte w Biblii znajdują niezbite potwierdzenie w archeologii, zaś analogie z kulturami ościennymi pozwalają lepiej zrozumieć kontekst i historyczność przekazów biblijnych
(np. nawiązanie do babilońskiego mitu o potopie nie przekreśla świętości Biblii; autor korzysta pod natchnieniem Bożym z bogactwa kultur innych ludów).
Rozróżnienie wstępne:
1. Żywa kultura – wszystkie formy materialne życia określonej społeczności w starożytności.
2. Martwa kultura – Ślady materialne życia określonej społeczności w starożytności, które znajdują się w ziemi.
3. Ponownie odkryta kultura – ta część martwej kultury, która została wydobyta i po odpowiednim zinterpretowaniu dała fragmentaryczny i przypuszczalny obraz żywej kultury.
Przykład: dzban z winem (ż.k.), jego kawałki w ziemi (m.k.), fragment zrekonstruowany na podstawie zlepienia odnalezionych fragmentów (p.o.k.)(niektóre skorupy nie odnalezione, domysł że służył do wina).
Żywa kultura ludów starożytnych nie zostanie nigdy w pełni zrekonstruowana (wiele materialnych form życia, zwłaszcza pochodzenia organicznego, uległo całkowitemu rozpadowi).
Rekonstrukcja żywej kultury może mieć charakter twierdzenia (gdy dowody przemawiające za określonym faktem mają charakter oczywisty, pochodzą z różnych źródeł bądź znajdują się w niepodważalnej relacji do innych faktów stwierdzonych bezsprzecznie) lub hipotezy (gdy rekonstrukcja opiera się na logicznym wniosku lub przypuszczeniu, które nie będąc w sprzeczności z dotychczasowymi teoriami, nie cieszy się oczywistymi dowodami)
Przykład: Podbój Palestyny w XIII w. przez Izraelitów (Joz) jest potwierdzony przez wykopaliska wielu osad i miast, gdzie znajdujemy ślady zniszczeń kładące kres kulturze kananejskiej właśnie w tym okresie. Z drugiej strony np. teza o odnalezieniu murów Jerycha w Tel es-Sultan okazała się hipotezą, która obecnie nie znalazła potwierdzenia.
Historia archeologii biblijnej
Prekursorzy:
1.Józef Flawiusz (zm. ok. 103 po Chr): Ioudaike archaiologia – gr. tytuł Starożytności żydowskich (Dawne dzieje Izraela): po raz pierwszy określenie to pojawia się w znaczeniu nauki o przeszłości, historii.
2.Heinrich Schliemann: Wynalazca zasady stratygrafii (dział archeologii zajmujący się ustalaniem kolejności warstw archeologicznych i określaniem ich wieku na podstawie znalezisk), w 1873 prowadzi wykopaliska w Troi. Poszczególne poziomy zawierają pozostałości z coraz dawniejszych epok.
3.Félicien de Saulcy: Prowadzi w 1863 pierwsze prace wykopaliskowe w Jerozolimie (Odkrycie Grobowców Królewskich, początkowo utożsamianych z grobem Dawida i jego synów, w rzeczywistości należały do Heleny z Adiabene, perskiej księżniczki nawróconej na judaizm, w I w. po Chr.). <- przykład pochopnej identyfikacji wykopaliska z miejscem biblijnym (podobnie potop i Jerycho).
Naukowe i systematyczne prace archeologiczne:
1.William Flinders Petrie: 1890 wykopaliska w Tel el Hesi koło Aszkelonu, według zasad stratygrafii. Twórca zasady datowania warstwy archeologicznej na podstawie fragmentów ceramiki. Petrie stosuje tę zasadę w sposób uproszczony: dzieli profil na równe odcinki, które mają odpowiadać poszczególnym etapom osadnictwa. W rzeczywistości wiele innych czynników wpływa na różnicę i nawet nierównoległość warstw.
2.O. Hugues Vincent (1891-1960) Czołowy przedstawiciel założonej przez O.Lagrange’a Ecole Biblique. Świadek ciągłości prac archeologicznych w Palestynie, które przeważnie były podejmowane sezonowo przez profesorów rezydujących w Europie.
3.William Albright: Lingwista i organizator działający w okresie międzywojennym, gdy Palestyna znajdowała się pod administracją brytyjską. Był to Złoty wiek archeologii w Palestynie, Albright zakłada różne towarzystwa wspierające archeologię.
4.Kathleen Kenyon: Prowadzi prace wykopaliskowe po II Wojnie Światowej. Postuluje, że archeologia winna stać się odrębną dziedziną nauk (dotąd u boku historii, teologii, itd.). Jej głównym osiągnięciem są wykopaliska w Jerycho.
5.Jigael Jadin, Johanan Aharoni: Zakrojone na szeroką skalę prace archeologiczne wspierane przez organizacje syjonistyczne, a po powstaniu państwa Izrael, przez rząd. Obecnie Departament Starożytności państwa Izrael objął kontrolą wszystkie ważniejsze prace wykopaliskowe w Palestynie.
Podstawowe pojęcia
1.Tel: Już w Biblii na określenie ruiny (Joz 8,28), z akkadyjskiego: Tillu, po arabsku: tulul. Stożek ścięty powstały wskutek nawarstwiania się pozostałości osadnictwa ludzkiego.
2.Warstwa archeologiczna: twór powstały w umyśle archeologa na podstawie przedmiotów należących do tego samego okresu osadnictwa.
(niekoniecznie poziomy. Czasem wskutek obsuwów lub nierównomiernych nawarstwień jego głębokość jest różna. Cmentarze lub studnie powodują zachwianie warstwowości)
Często ściany wykopów pozwalają na uzmysłowienie sobie poszczególnych warstw archeologicznych. Przejście z jednej w drugą może się dokonywać w sposób gwałtowny
(w przypadku zniszczenia spowodowanego wojną lub klęską naturalną, np. warstwa w której znaleziono ostraka z Lakisz)
lub spokojny
(gdy zostaje opuszczone lub ponownie zasiedlone)
Szczególnie ważne są styki warstw archeologicznych
3.Stanowisko archeologiczne: Umownie określony obszar stanowiący terytorialną jednostkę dla prac archeologicznych. Przeważnie będzie to osada bądź cmentarzysko.
Problemy związane z pracami archeologicznymi:
1.Wyznaczenie stanowiska.
Wybór stanowiska archeologicznego poprzedzony jest kwerendą. Podstawą do podjęcia decyzji, było często badanie danych biblijnych i ich zgodności z aktualnymi nazwami arabskimi miejsc. Samo ukształtowanie powierzchni lub strategiczne bądź obronne umiejscowienie mogło wskazywać na osadnictwo ludzkie. Obecnie korzysta się również ze zdjęć lotniczych. Czasem przypadkowe znaleziska wskazują na obecność starożytnego osadnictwa (np.Qumran).
2.Wyznaczanie siatki topograficznej. Precyzyjna lokalizacja miejsca jest bardzo ważne dla dokumentacji (wyznaczanie kwadratów i stawianie słupków określających siatkę). Trzeba pamiętać, że zdjęcie wyższej warstwy powoduje jej bezpowrotne zniszczenie.
3.Sondaże wstępne. W celu uzyskania ogólnych informacji o stanowisku kilka niewielkich wykopów w miejscach, gdzie przypuszczalnie może znajdować się coś interesującego (mury, budowle, studnia, itp.). Po dokonaniu sondaży decyzja, gdzie kopać; niektóre sondaże posłużą do prac w późniejszych kampaniach archeologicznych.
4.Systematyczna praca wykopaliskowa. Dawniej stosowano:
- Metodę wykopów (metoda Wheeler-Kenyon, tak kopano w Jerycho; inaczej: badania wąskopłaszczyznowe): podłużny wykop pionowy w jednym lub kilku miejscach.
zaleta: pozostawienie nienaruszonym większej części stanowiska dla późniejszych pokoleń badaczy, mniejsze koszty.
wada: wnioski oparte na mniejszej ilości dowodów i ich wyrywkowym charakterze, większe prawdopodobieństwo pomyłki.
- Obecnie raczej zdejmuje się poszczególne warstwy (metoda Reisner-Fisher; inaczej: badania szerokopłaszczyznowe): większy obszar podzielony na kwadraty, gdzie sukcesywnie odkrywa się poszczególne poziomy. Kwadraty (5×5 lum 10x10m) są oddzielone od siebie wąskimi ściankami (ok. 1m) nie rozkopanej ziemi, by zachować siatkę profilów, ułatwiającą badania stratygraficzne.
zaleta: Duża pewność w wyprowadzaniu wniosków i możliwość odtworzenia całej osady lub miasta.
wada: Naruszenie całości stanowiska archeologicznego, a co za tym idzie, konieczność natychmiastowego zabezpieczenia licznych znalezisk (konserwacja murów budynków, fundamentów)
(Np. w Arad ciekawe zabezpieczenie z użyciem betonu fragmentów murów należących do różnych warstw osadnictwa).
a. Zdjęcie wierzchniej warstwy (czasem zwana warstwą orną): aż pojawią się ściany lub mury
(np. w Cezarei Nadmorskiej pojawiła się konieczność usunięcia spychaczem 3m piachu, zanim dotarto do pozostałości starożytnych)
b. Sama czynność kopania: w zależności od zagęszczenia i rodzaju przedmiotów: od łopaty i kilofa po szufelkę i pędzelek.
Przy szczególnie ważnych warstwach – przesiewanie przez sito.
Troska o zachowanie profilu wykopu, który ułatwia wyznaczanie warstw.
Czasem grubość warstwy odpowiadającej danemu okresowi dziejów wynosi kilka milimetrów, stąd konieczna dokładność. Zakończenie, gdy dotrze się do calca, czyli poziomu, poniżej którego brak świadectw kultury materialnej.
c. Gromadzenie znalezisk: oddzielne pojemniki na ceramikę, przedmioty metalowe lub in., w zależności od warstwy, gdzie się znajdowały.
d. Dokumentacja graficzna: rysunki profili i plany. Zdjęcia.
e. Zabezpieczenie znalezisk: oczyszczenie i konserwacja. Pierwsza próba datacji i refleksji nad znaleziskami.
Odrębnych i bardziej skomplikowanych metod wymagają prace prowadzone pod wodą, np. porty w Cezarei Nadmorskiej, Tyrze i Sydonie. Wrak łodzi z czasów Jezusa odnaleziony na dnie jeziora Genezaret.
5. Refleksja nad wynikami prac, sięgnięcie do pokrewnych dziedzin nauki, wyciągnięcie wniosków. Ten etap może dokonywać się już po kampanii wykopaliskowej i owocuje publikacjami.
Datowanie znalezisk
1. Metoda stratygraficzna.
Wychodzi z założenia, że warstwa głębsza zawiera obiekty starsze, płytsza zaś młodsze. W praktyce pozwala ustalić kolejność, lecz nie zawsze wiek. W celu ustalenia wieku, konieczne jest znalezienie przedmiotów świadczących o epoce, np. monety.
2. Metoda porównawcza.
Wychodzi z założenia, że jeżeli posiadamy jeden zabytek, którego data nie budzi wątpliwości, to inne wyroby z podobnego surowca, podobną techniką lub o podobnym kształcie, też pochodzą z tego okresu.
3. Metoda ceramiczna.
Ceramika znajdowana w trakcie prac wykopaliskowych pozwala datować z dużą dokładnością i w sposób stosunkowo bezbłędny, gdyż:
1. Określony styl i sposób produkcji ceramiki był zwykle typowy dla danego okresu i miejsca, można więc sporządzić tabele przedstawiające według epok cechy ceramiki.
2. Naczynia gliniane były stosunkowo kruche, więc prawdopodobieństwo przetrwania kilku epok bardzo małe.
3. Ponadto duża ilość skorup glinianych pozwala na eliminację wyjątków.
W ten sposób można określić czas, w którym w danym miejscu znajdowała sią osada ludzka oraz wiek innych przedmiotów trudniejszych w datacji.
4. Metody chemiczne.
Najważniejsza: metoda radiowęglowa. Izotop węglowy C14 powstaje w górnych warstwach atmosfery pod wpływem promieniowania kosmicznego i jest wchłaniany wraz z pożywieniem i oddechem przez organizmy żywe. Organizm, póki żyje, zachowuje stałą proporcję między C14 a normalnym C12. Z chwilą śmierci ustaje zdolność regulowania właściwej proporcji a C14 zaczyna ulegać stopniowemu rozpadowi. Badając materię organiczną pochodząca z ostatnich ok. 50 tys lat, błąd jest możliwy w granicach 50 lat.
Wybrane problemy związane z wykopaliskami.
Zorganizowanie kampanii wykopaliskowej wiąże się z szeregiem problemów natury organizacyjnej, finansowej, biurokratycznej. Podczas samej pracy pojawiają się dylematy:
- Problem rekonstrukcji kształtów powalonych struktur pionowych: gdzie znajdował się mur? gdzie wejście? Czy dane usypisko kamieni jest zawaloną wieżą, czy tylko gruzem? Problem o tyle poważny, że po usunięciu górnej warstwy nie da się już jej przywrócić.
- Problem ciągłości warstw i ich czasowego następstwa. Z jednej strony osady, z drugiej erozja powodują zachwianie układów
- Trudność w przewidzeniu odkryć. Czasem już pierwsza kampania wydobywa na jaw cenne znaleziska, czasem zaś szeroko zakrojone sondaże nie dają rezultatów. Często znaczenie i sława archeologa wynikają ze szczęśliwego przypadkowego odkrycia.
Rodzaje znalezisk.
Zasadniczy podział:
1.Nieruchome – konstrukcje (domy, drogi, itp), groby.
2.Ruchome – problem polega na możliwości transportu, co z jednej strony utrudnia identyfikację znaleziska, z drugiej pozwala na rekonstrukcję relacji komunikacyjnych (np. monety rzymskie w Polsce)
Najczęstsze w archeologii biblijnej:
1.Mury miast (szczególnie rozbudowana bywa brama, jako ważny element obronny) i ściany domów.
2.Ceramika.
3.Przedmioty metalowe (zwłaszcza cenne dla chronologii są monety).
4.Rzadko inskrypcje (najsłynniejsze: kalendarz z Gezer, Inskrypcja z Siloe, Stela Meszy, ostraka z Lakisz, Qumran)
Ważniejsze odkrycia archeologii biblijnej w kontekście historycznym.
Wczesny brąz (3200-2000) (W tym czasie w Egipcie powstają Piramidy, w Mezopotamii rozwija się cywilizacja Sumerów)
- Jerycho I-III (od I do III okresu osadnictwa) pod koniec III tysiąclecia mnoży się ilość miast.
- Świątynia prostokątna w Aj.
- Stele moabickie (Pionowe słupy o charakterze kultowym).
Średni brąz (2000-1600) (Inwazja Hyksosów na obszarze Palestyny i Egiptu; w Mezopotamii imperium Akkadyjskie, a następnie wysoko postawione pod względem cywilizacyjnym imperium Starobabilońskie, Hamurrabi, jego słynny kodeks praw; niezależne miasto-państwo Mari)
- ok. 2000: teksty i figurki eksakracyjne.
- Pieczątki w kształcie skarabeuszy.
- Fortyfikacje (2-3 wejściowe bramy w Aj i Megiddo).
Późny brąz (1500-1200) (Dominacja Egiptu, Mojżesz, dekadencja artystyczna; na pn. Imperium Hetytów, stolica Hattusas, dziś Bogazkoy w pd. Turcji)
- Coraz częstsze inskrypcje (klinowe – akkadyjskie i ugaryckie; hieroglify Egipskie).
- Ceramiczne płytki z odciskiem bogini Asztarte.
Wczesne żelazo (1200-1000) (Sdz i monarchia, na wybrzeżu osiedlają się Filistyni)
- kontrast solidnych fundamentów filistyńskich i słabo wykonanych izraelskich.
- Sanktuaria kananejskie
- Najstarsze fortyfikacje Izraelskie: Gibea Saula (Tell el-Ful)
- Megiddo: spichlerze Salomona (niegdyś uważane za stajnie)
Średnie żelazo (1000-600) (Monarchia Dawidowa; ok 700 szybki wzrost potęgi militarnej Asyrii (upadek monarchii północnej Izraela, 721), która po ok stu latach ustępuje miejsca imperium Nowobabilońskiemu (upadek Jerozolimy, 586).
- Najstarsza inskrypcja Izraelska (kalendarz z Gezer), dalej: ostraki z Samarii (teksty administracyjne), inskrypcja z tunelu Siloe, ostraka z Lakisz.
- Fortyfikacje i pałace w Samarii (królowie Omri, Jehu)
Późne żelazo (600-300) (Szybki podbój Babilonu przez Persów (539); Powrót Izraelitów z niewoli babilońskiej, 539)
- najstarsze monety, osadnictwo greckie.
Okres hellenistyczny (300-63) (323: Imperium Aleksandra Macedońskiego; Izrael niepodległy za Ptolomeuszy i Hasmoneuszy; 63: zdobycie Jerozolimy przez Pompejusza, Palestyna prowincją Rzymską0
- Malowane grobowce w Maresza.
- Fortyfikacje hellenistyczne w Samarii
- Miasta nabatejskie w Negewie (Awdat), drogi.
Okres rzymski (63 przed Chr.- 324 po Chr.; 68 Wojna Żydowska i zburzenie Świątyni Jerozolimskiej (w 70); 130 Powstanie Bar Kochby)
- Budowle Heroda Wielkiego: II Świątynia, Herodion, Pałac w Masadzie.
- Aelia Capitolina (przebudowa Jerozolimy), miasta Dekapolu (zwł. Geraza), gościniec kolumnowy w Samarii.
- 200-300 liczne synagogi, zwł w Galilei.
Dalsze okresy:
Bizantyjski (324-640): Miasta Sziwta, Mamszit.
Arabski (640-1099): Meczety w Jerozolimie na wzgórzu świątynnym.
Krzyżowców (1099-1291): Twierdze w północnej Galilei, fortyfikacje Akko.