Skrypt do Patrologii

Krzysztof Bardski

Patrologia – skrypt

 

1. Definicja i kryteria

Ojcowie Kościoła (łac. Patres Ecclesiae) – pisarze i teologowie we wczesnym chrześcijaństwie, w epoce bezpośrednio po czasach apostolskich, aż do czasów średniowiecza. Pierwszymi ojcami Kościoła byli ojcowie apostolscy (Patres apostolici), nazwani tak ze względu na to, iż uczestniczyli jeszcze w Kościele, któremu przewodzili apostołowie lub pisali pod bezpośrednim wpływem życia Kościoła czasów apostolskich. Okres ojców trwał aż do VIII wieku. Doktryna starożytnych i wczesnośredniowiecznych ojców Kościoła, a także dział teologii zajmujący się ich nauczaniem, nazywa się patrystyką.

Współcześnie „ojcami Kościoła” Kościół katolicki nazywa tych pisarzy wczesnochrześcijańskich, których wybitność weryfikuje się poprzez poczwórne kryterium:

a. Prawowierność nauki (doctrina orthodoxa) należy rozumieć jako wierne trzymanie się Urzędu Nauczycielskiego Kościoła, a nie jako całkowitą wolność od błędów. Ojcowie Kościoła są bowiem nie tylko świadkami tradycji, lecz również teologami, którzy w swych pismach przedstawiają swoje własne poglądy i naukę.

b. Świętość życia (sanctitas vitae) w rozumieniu starożytnego Kościoła, tj. nie ogranicza się tylko do tych, których współcześnie wymienia się w katalogu świętych i błogosławionych.

c. Starożytność (antiquitas) oznacza ograniczenie chronologiczne do pierwszych wieków historii Kościoła. Umownie przyjmuje się tych wszystkich pisarzy, którzy żyli na Zachodzie do 636 roku to jest do śmierci Izydora z Sewilli; na Wschodzie, do 749 roku, to jest do śmierci Jana Damasceńskiego.

d. Powszechne uznanie przez Kościół (approbatio ecclesiae) – ponieważ żyli przed rozłamami w chrześcijaństwie większość z nich jest uznawanych przez wszystkie Kościoły, które uznają Tradycję za ważne źródło doktryny wiary

 

2. Tło eklezjalne

Kontekst geograficzny, sakramentalny i hierarchiczny:

a. Kontekst geograficzny: Zasadniczo wyróżniamy Ojców Kościoła wschodnich i zachodnich. Do wschodnich zaliczamy greckich (piszących w języku greckim) oraz orientalnych (tworzących w języku syriackim, ormiańskim, koptyjskim, etiopskim, itd.). Zachodni Ojcowie Kościoła pisali po łacinie.

Patriarchaty starożytnego Kościoła:

- Rzym: jedyny patriarchat zachodni, związany z posługą biskupią następców św. Piotra. Nieomylność papieska aż do XIX w., nie była dogmatem i różnie była rozumiana.

- Antiochia: Najstarszy patriarchat wschodu. Odwołujący się do tradycji Apostolskiej.

- Aleksandria: Patriarchat ważny z powodu znaczenia Aleksandrii jako ośrodka intelektualnego.

- Jerozolima: Patriarchat ważny z powodu Grobu Chrystusa. Pod względem znaczenia w życiu eklezjalnym nie odgrywał szczególnej roli.

- Konstantynopol: Do czasów Konstantyńskich rola drugorzędna. Od II poł. IV w. (cesarz Teodozjusz) przypisuje sobie prawo pierwszeństwa na wschodzie.

b. Kontekst sakramentalny: Znaczenie słowa sakrament było w starożytności bardzo szerokie, odnosiło się do wielu czynności o charakterze religijnym (np. jałmużna, modlitwa, czytanie Pism Św., itd.), ale w sensie ścisłym sakramentami nazywano chrzest i eucharystię.

- Chrztu udzielano w ramach liturgii paschalnej w Wielką sobotę, po odbyciu wieloletniego katechumenatu. Polegał na całkowitym zanurzeniu w sadzawce chrzcielnej. Po chrzcie dopuszczano możliwość jednorazowej pokuty. Stąd problemem było często odkładanie sakramentu chrztu do późnej starości.

- Eucharystię sprawowano w niedzielę. Pełniący pokutę kanoniczną nie mogli uczestniczyć w liturgii eucharystycznej. Istniała duża różnorodność (zwłaszcza na wschodzie) pod względem tekstów używanych w liturgii.

- ryt pokuty przeszedł szczególną ewolucję. Jednorazowa pokuta dotyczyła grzechów zwanych „tria capitalia” (trzy grzechy główne): bałwochwalstwo, zabójstwo i cudzołóstwo. Pozostałe grzechy gładził żal, modlitwa i jałmużna. Po wyznaniu grzechu biskupowi, ten nakładał pokutę, polegającą na wyłączeniu z pełnego uczestnictwa w życiu Kościoła na określony czas (w późnej starożytności normowany kanonami pokutnymi), w którym pokutujący miał podejmować dzieła pokutne, po czym w Wigilię Paschalną otrzymywał przebaczenie. Ta praktyka uległa zmianie dopiero w VII-VIII w.

c. Kontekst hierarchiczny: Termin „sacerdos” (kapłan) był odnoszony do Chrystusa. Hierarchia kościelna polegała na stopniach święceń:

biskup – pasterz podstawowej wspólnoty kościelnej, zwykle zamieszkującej określone miasto.

prezbiter – czyli „starszy”, doradca biskupa, delegowany przez niego do wypełniania określonych posług w jego imieniu.

diakon – najbliższy współpracownik biskupa, któremu ten powierza określone zakresy działalności, zwłaszcza na polu charytatywnym.

akolita – czyli „towarzyszący”, pomocnik biskupa, prezbitera lub diakona w sprawowaniu liturgii.

egzorcysta – chrześcijanin wtajemniczony w formuły dotyczące egzorcyzmów.

lektor – chrześcijanin, któremu powierza się posługę czytania tekstów liturgicznych, zwłaszcza w ramach liturgii słowa.

ostiariusz – odpowiedzialny za otwieranie i zamykanie kościoła oraz utrzymanie w nim porządku.

 

3. Prześladowania

Wyróżniamy trzy podstawowe okresy prześladowań:

a. za Nerona (r.64) i Domicjana (81-96): zarzucano chrześcijanom magię, zabijanie dzieci, orgie seksualne oraz onolatrię (cześć oddawana osłu). Męczeństwa często miały miejsce w amfiteatrach.

b. za Decjusza (połowa III w.): powodem prześladowań była odmowa ze strony chrześcijan składania ofiar opiekuńczym bóstwom Rzymu, wskutek czego uważani byli za wrogów cesarstwa. Tych, którzy ulegli, nazywano „lapsi” (upadli). Wielu chrześcijan skazywano na ciężką pracę w kopalniach cennych kruszców lub na galery. Po śmierci Decjusza wielu odzyskało wolność, takich nazywano „confessores” (wyznawcy).

c. za Dioklecjana (r.299): głównie motywy polityczne (rozbijanie jedności cesarstwa) lub filozoficzne. Prześladowanie skierowane przede wszystkim przeciw hierarchii kościelnej: aresztowania biskupów, konfiskata dóbr (zwłaszcza księgi i naczynia liturgiczne), premiowane donosicielstwo.

Świadectwami pisanymi czasów męczenników są tzw. „acta martyrym” (akta męczenników), będące często zapisami przesłuchań i opisujące samo męczeństwo.

 

4. Herezje i schizmy przednicejskie

Herezje w Kościele przed soborem nicejskim:

Doketyzm – Według doketyzmu Jezus Chrystus był tylko pozornie człowiekiem. Nie miał bowiem rzeczywistego, fizycznego ciała ludzkiego, ale jedynie eteryczne ciało niebiańskie. Tym samym pozorne były również jego cierpienia i śmierć na krzyż

Montanizm – Montan i jego towarzyszki utrzymywali, że przez nich mówi Duch Święty, dlatego żądali bezwarunkowego posłuszeństwa ich nakazom. Odrzucali wszelki autorytet kościelny. Zapowiadali rychły koniec świata. Montaniści zakazywali ucieczki przed prześladowaniami i śmiercią męczeńską. Sami siebie nazywali duchowymi (gr. pneumatikoi), jako tych, którzy kierują się prawdziwie Duchem Świętym. Montaniści wzywali wszystkich chrześcijan do surowej ascezy. Wg nich ze stosunków małżeńskich należało zrezygnować na rzecz całkowitej czystości, liczbę dni postnych zwiększyć i jeść tylko na sucho. Atakowali też biskupów za zbyt łagodną praktykę pokutną, uważając, że po chrzcie chrześcijanin nie może ulegać grzechom ciężkim.

Marcjonizm – Marcjon głosił, że istnieje okrutny świat widzialny, w którym żyjemy, niebiosa, w których żyje demiurg Jahwe, stwórca naszego świata i gdzieś ponad tym Bóg prawdziwy, miłosierny i litościwy. Marcjon wskazywał na różnice między Starym Testamentem i Nowym Testamentem. Jego zdaniem ich nauki są całkowicie przeciwstawne, a Jezus Chrystus jest wysłannikiem prawdziwego Boga i przybył, by mrocznym naukom demiurga przeciwstawić ewangelię miłości. Marcjon w całości odrzucał Stary Testament jako zbyt skażony religią żydowską, z Nowego zaś uznawał Ewangelię Łukasza i dziesięć listów św. Pawła.

Gnostycyzm – doktryny i ruchy religijne powstałe na wschodzie cesarstwa rzymskiego od I w. p.n.e do II w., gł. w Syrii i Egipcie, dualistyczne, łączące chrześcijaństwo z pogańskimi (grecko-egipskimi) wierzeniami religijnymi. Świat jest obcy Prawdziwemu Bogu i nie jest jego dziełem, lecz dziełem sił niższych (Niższych Bogu) zwanych Archontami (których przywódcą jest Demiurg). Człowiek jest niespójnym konglomeratem ciała, duszy oraz ducha (pneumy). Celem życia jest przebudzenie odrętwiałej pneumy i uwolnienie jej z więzów Losu i świata, aby wrócić do Boga.

arianizm – doktryna teologiczna Ariusza (zm. 336), prezbitera Kościoła w Aleksandrii w Egipcie, odrzucająca dogmat Trójcy Świętej i wpisująca się w nurt antytrynitaryzmu, powstała w kontekście sporów o rozumienie chrześcijańskiego monoteizmu. Ariusz, wykształcony w szkole antiocheńskiej, uznawał pochodzenie Syna od Boga Ojca na zasadzie stworzenia.

Schizma: nowacjanizm – Ruch ten powstał nie wokół różnic doktrynalnych z Kościołem – gdyż skupiał wyznawców teologii ortodoksyjnej – ale w wyniku dyskusji wokół sporu, jak należy postępować z tymi, którzy podczas prześladowań za cesarza Decjusza (249-250) wyparli się wiary chrześcijańskiej, lecz później do Kościoła chcieli powrócić. W powstaniu schizmy też mogły odegrać rolę czynniki osobiste, a mianowicie zawód Nowacjana, liczącego na wybór na papieża w 250. Po wyborze na papieża Korneliusza, który otrzymał poparcie większości zgromadzonych, Nowacjan został nielegalnie wyświęcony na biskupa Rzymu (stając się antypapieżem) oraz założył własną wspólnotę. Nowacjanie zajmowali bardzo surowe stanowisko i odmawiali ponownego przyjęcia każdemu, kto załamał się wskutek prześladowań

 

5. Sobory i herezje ponicejskie

Nicea 325: Motywem zwołania soboru przez cesarza Konstantyna było ujednolicenie daty celebracji Wielkanocy. W trakcie soboru sformułowano doktrynę o bóstwie Chrystusa oraz podstawowe wyznanie wiary (rozwinięte później na soborze Konstantynopolitańskim I). Potępiono arianizm.

Konstantynopol 381: Sformułowanie doktryny o bóstwie Ducha świętego oraz ostateczne potwierdzenie i uzupełnienie Wyznania Wiary (Credo Niejski-Konstantynopolitańskie)

Efez 431: Sformułowanie doktryny o bóstwie i człowieczeństwie Chrystusa, a tym samym o Bożym macierzyństwie Maryi (tytuł Theotokos – Boża Rodzicielka – wyrażał prawdę, że Maryja jest nie tylko matką Jezusa-człowieka, ale i Jezusa-Boga). Potępienie nestorianizmu (według patriarchy Konstantynopola Nestoriusza, Jezus urodził się jako człowiek a dopiero po chrzcie w Jordanie zamieszkał w nim Logos i stał się Synem Bożym).

Chalcedon 451: Nauka o dwóch naturach w Chrystusie. Potępienie monofizytyzmu (doktryna, według której natura boska Chrystusa całkowicie wchłonęła naturę ludzką).

Konstantynopol 553: Sobór zwołany przez cesarza Justyniana, by przywrócić do jedności Kościoła monofizytów. Dokonano rewizji i reinterpretacji orzeczeń soboru chalcedońskiego.

Konstantynopol 680-681: potępienie monoteletyzmu (doktryna wykluczająca ludzką wolę Chrystusa, przyjmując tylko Jego wolę Boską).

Nicea 787: potępienie ikonoklazmu (doktryna zakazująca tworzenia podobizn Chrystusa lub świętych i oddawania im czci)

Konstantynopol 869-870: potępienie Focjusza, który nie uznawał „filioque” (pochodzenie Ducha św. również od Syna) i ekskomunikował papieża Mikołaja. Sobór nie uznawany przez prawosławie, które czci Focjusza jako świętego.

 

OJCOWIE KOŚCIOŁA PISZĄCY PO GRECKU

6.  Ojcowie Apostolscy

Najstarsze pokolenie pisarzy wczesnochrześcijańskich. Tworzyli bezpośrednio po czasach apostolskich (przełom I i II wieku, pierwsza połowa II wieku) i powoływali się na autorytet apostołów Chrystusa (zwłaszcza apostoła Jana który żył najdłużej).

Didache lub Nauka dwunastu apostołów – anonimowy krótki traktat starożytnego chrześcijaństwa. Powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie II wieku, choć część badaczy jest zdania, że tekst ten jest starszy od niektórych najmłodszych ksiąg Nowego Testamentu. Zawiera nakazy moralne, zasady organizacyjne gminy oraz małą apokalipsę na końcu. Wiele miejsca poświęca charyzmatykom. Zawiera pouczenia moralne dla katechumenów, czyli pierwszy opis chrztu (1–6), przepisy liturgiczne i modlitwy (7–10) oraz zarządzenia organizacyjne pierwszych gmin (11–15).

Ignacy Antiocheński – Według legendy, Ignacy miał być tym dzieckiem, które Jezus postawił przed swoimi uczniami i rzekł: Zaprawdę powiadam wam: Jeśli się nie odmienicie i nie staniecie jak dzieci, nie wejdziecie do królestwa niebieskiego. (Mt 18,1-4). Około r. 107 podczas panowania cesarza Trajana jako głowa chrześcijan syryjskich 80-letni Ignacy został skazany na śmierć przez namiestnika Syrii. Wysłano go do Rzymu, aby tam rzucić na pożarcie dzikim zwierzętom na igrzyskach. Podczas tej podróży zatrzymano się w Smyrnie, gdzie powitał go z liczną delegacją św. Polikarp. Tam, czekając na okręt Ignacy napisał cztery listy do gmin chrześcijańskich: w Efezie, Magnezji, w Tralles i w Rzymie. Podczas kolejnej przerwy w podróży, w Troadzie, Ignacy napisał listy do Filadelfii, Smyrny i do św. Polikarpa.

 

7. Apologeci

Pisarze chrześcijańscy z II–V w. podejmujący obronę (apologię) chrześcijaństwa wobec krytyki ze strony pogaństwa i judaizmu.

List do Diogneta – Anonimowa apologia powstała u schyłku II w. n.e., prawdopodobnie w Aleksandrii. Jest krótkim wykładem podstawowych zasad religii chrześcijańskiej, skierowanym do poganina. Składa się z krytyki pogaństwa i judaizmu, krótkiej katechezy i końcowych pouczeń. Najbardziej znaną częścią tekstu są rozdziały V i VI, przedstawiające rolę chrześcijan w świecie.

Justyn męczennik – ur. ok. 100 we Flawii Neapolis (dziś Nablus) w Palestynie, zm. ścięty mieczem między 163 a 167 w Rzymie. Pochodził z zamożniejszej rodziny, co umożliwiło mu studiowanie filozofii. Podczas studiów zetknął się pierwszy raz z chrześcijaństwem, które po pewnym czasie sam przyjął (ok. 130). Około 165 r. Justyn, po donosie prawdopodobnie swego wieloletniego wroga Krescenesa, oskarżony o to, że jest chrześcijaninem, wraz z sześcioma swoimi uczniami stanął przed sądem prefekta Rzymu Juniusa Rustyka. Jest autorem koncepcji Objawienia, która dostrzega w przed i poza-chrześcijańskich naukach filozofów (np. Sokrates) obecność Słowa Bożego – Logosu w postaci tzw. ziarna Słowa  (gr. „Logos spermatikos”).

Tacjan Syryjczyk – Około roku 150 przyjął w Rzymie chrześcijaństwo. Podczas swojego pobytu w Wiecznym Mieście był uczniem Justyna Męczennika. Po jego śmierci porzucił gminę rzymską i około 172 r. wrócił na Wschód, gdzie przyłączył się do sekty enkratytów (gr. wstrzemięźliwi), którzy odrzucali małżeństwo oraz spożywanie mięsa i picie wina. Był autorem Mowy do Greków (Oratio ad Graecos), w którym to utworze mocno zaatakował niemoralne mity pogan, ich kult, a także poglądy filozofów oraz bałwochwalczą sztukę. Jest również autorem słynnej harmonii ewangelijnej Diatessaron (połączenie czterech ewangelii w jedną narrację).

 

8. Ireneusz z Lyonu

Wychował się w Smyrnie (obecnie Izmir). Według tradycji był uczniem Polikarpa, jednego z ojców apostolskich. Około 178 roku, za czasów panowania cesarza Marka Aureliusza, już jako biskup Vienne, został najpierw administratorem, następnie biskupem Lyonu (łac. Lugdunum). Zabiegał o jedność Kościoła, szukał zgody między Wschodem a Zachodem w sprawie daty świętowania Wielkanocy. Według tradycji miał ponieść śmierć męczeńską w czasie prześladowania chrześcijan za panowania Septymiusza Sewera (202).

Kontekst jego nauczania stanowiły liczne sekty gnostyckie, z którymi polemizował w „Adversus Haereses”. Najbardziej znaną wizją teologiczną biskupa Lyonu, była tzw. teoria rekapitulacji – odnowienia i zebrania całego stworzenia w Chrystusie.

 

9. Szkoły katechetyczne

Dwie najsłynniejsze to aleksandryjska i antiocheńska.

Aleksandryjska – Aleksandria była głównym ośrodkiem intelektualnym na bliskim wschodzie. Tam znajdowała się słynna biblioteka aleksandryjska, zawierająca całe bogactwo dzieł antycznych (zniszczona częściowo w 273, ostatecznie w VII w. przez muzułmanów). Tam tworzył Filon Aleksandryjski, którego alegoryczna metoda interpretacyjna stała się wzorem dla chrześcijan. Pierwszym kierownikiem szkoły katechetycznej w Aleksandrii był Pantenos, a największymi przedstawicielami Klemens Aleksandryjski i Orygenes. W środowisku aleksandryjskim dominowała Alegoryczna interpretacja Biblii, w myśl której sens duchowy Pisma św. należy odnajdywać poprzez poszukiwanie skojarzeń o charakterze symbolicznym.

Antiocheńska – Założona przez Lucjana z Antiochii. Preferowano tam prymat sensu dosłownego Biblii nad alegorycznym. Ważniejsze było uważne wczytanie się w sam tekst, jego kontemplacja („theoria”), zaś tworzenie skojarzeń symbolicznych uważano za drugorzędne. Głównym przedstawicielem był Jan Chryzostom.

 

10. Orygenes

Ur. ok. 185, zm. 254 – jeden z najbardziej płodnych komentatorów Pisma Świętego w epoce patrystycznej. Zajmował się, podobnie jak później Hieronim ze Strydonu (330–420), egzegezą krytyczną oraz literalną; egzegezę alegoryczną doprowadził do szczytu rozwoju. W zasadniczy sposób przyczynił się do ukształtowania tradycji teologicznej Szkoły Aleksandryjskiej. Znany jest również jako twórca, odrzuconej później przez Magisterium, teorii preegzystencji dusz.. Był wykształcony filozoficznie; razem z Plotynem studiował u Amoniusza Sakkasa. Jest zaliczany do pisarzy starochrześcijańskich, mimo że niektóre jego teorie uznano za błędne.

Przypisywano mu popełnienie autokastracji (stąd nie został ogłoszony świętym), lecz wydaje się, że zarzut ten został sformułowany niesłusznie przez jego przeciwników.

Współcześnie cytowany i ceniony przez Benedykta XVI.

główne dzieła:

Heksapla: Zestawienie w sześciu kolumnach tekstu Starego Testamentu: 1. po hebrajsku; 2. Tekst hebrajski w transliteracji greckiej; 3. Tłumaczenie Akwili; 4. Tłumaczenie Symmacha; 5. Tłumaczenie Septuaginty; 6. Tłumaczenie Teodocjona.

Komentarze i homilie do licznych ksiąg biblijnych (wiele zaginęło lub znane są w przekładach łacińskich).

„Przeciw Celsusowi” – apologia chrześcijaństwa wobec krytyki pogańskiego filozofa. Stąd znamy treść wielu zarzutów wysuwanych pod adresem chrześcijaństwa.

„O zasadach” – systematyczny wykład teologii.

 

11. Atanazy Wielki

Urodził się w Egipcie, najprawdopodobniej w Aleksandrii, z pochodzenia był Grekiem. W młodości żył w odosobnieniu na pustyni egipskiej, gdzie spotkał swojego późniejszego mistrza, św. Antoniego Pustelnika. W 319 r. przyjął diakonat. Na sobór nicejski (325) przyjechał u boku swego biskupa św. Aleksandra. Brał czynny udział w walce przeciw arianom i przyczynił się do potępienia ich poglądów. To spowodowało późniejsze intrygi przeciw niemu i wygnania. W r. 328 został wybrany biskupem Aleksandrii. W 335 r. cesarz Konstantyn pod wpływem Euzebiusza z Nikomedii skazał go na wygnanie, po tym jak Atanazy Wielki chciał wymusić na władcy anulowanie ogłoszenia go biskupem. Święty spędził ten czas w Trewirze. Z wygnania wrócił w 337 r., po śmierci cesarza. Po dwóch latach musiał znów opuścić Aleksandrię, tym razem udał się do Rzymu, gdzie przebywał pod opieką papieża Juliusza I. Nadal walczył z arianami, zyskując poparcie papieża, biskupów zachodnich i synodów. Mimo że został uznany za niewinnego przez synod w Sardyce (obecnie Sofia w Bułgarii), który odbył się ok. 343 r., nie mógł powrócić do Aleksandrii. Dopiero w 345 r., po śmierci Grzegorza z Kapadocji (będącego biskupem Aleksandrii) cesarz Konstancjusz zgodził się na powrót Atanazego do Aleksandrii. Tym razem rządził biskupstwem dziesięć lat, w tym czasie starał się wzmocnić wiarę w Egipcie oraz rozszerzyć ją w innych krajach (Etiopii, Arabii), popierał ośrodki monastyczne i pustelnicze, pisał dzieła teologiczne. Konstancjusz nie do końca pogodził się z bytnością Atanazego w Aleksandrii. Żądał, by biskupi odwołali go z urzędu, jednak ani w 353 r. biskupi galijscy zebrani w Arles, ani w 355 obecni na synodzie w Mediolanie nie zdołali przekonać papieża Liberiusza o nieprawowierności Atanazego, dlatego cesarz wysłał bandytów, aby go usunęli przemocą. Święty uciekł na pustynię, tworzył tu swe dzieła teologiczne. Po śmierci cesarza w lutym 362 powrócił znów na swą stolicę biskupią, chciał rozpocząć synod, który rozstrzygnąłby zagadnienia dotyczące wiary, jednak cesarz Julian Apostata po dziewięciu miesiącach wygnał go z Aleksandrii. Po śmierci cesarza Juliana Atanazy powrócił tylko na dwa lata (363–365), gdyż cesarz Walens też go wygnał. To wygnanie trwało krótko, ponieważ już w 366 r. cesarz pozwolił mu wrócić, tym razem na dobre. Atanazy głosił kazania i pisał dzieła teologiczne wyjaśniające Tajemnicę Wcielenia, zdefiniowaną na soborze w Nicei (325 r.) za czasów jego młodości. Zmarł, dożywszy blisko osiemdziesięciu lat, w Aleksandrii, otoczony przez prezbiterów kościoła aleksandryjskiego i opłakiwany przez wiernych.

Główne dzieła: „O wcieleniu Słowa”, „Apologie”, „Listy do Serapiona”.

 

12. Ojcowie Kapadoccy

Tym mianem określamy trzech świętych z regionu Kapadocja (dzisiaj w centralnej Turcji):

Grzegorz z Nazjanzu – Matką Grzegorza była bardzo pobożna św. Nonna, natomiast ojciec (Grzegorz Starszy) był – w chwili narodzin Grzegorza – biskupem Nazjanzu. Z pochodzenia był poganinem, który w 325 r. – zapewne pod wpływem żony – nawrócił się i przyjął chrzest. Już w 329 r. został biskupem. Grzegorz rozpoczął naukę jako dziecko i kontynuował ją bardzo długo; prawie do trzydziestego roku życia. Studiował kolejno w Cezarei Kapadockiej, potem Palestyńskiej, w Aleksandrii i wreszcie w Atenach. Tam bardzo zaprzyjaźnił się z Bazylim Wielkim. Z nim też – po przyjęciu chrztu w 358 r. – próbował życia monastycznego.nW 361 r. na prośbę swojego ojca i chrześcijan z Nazjanzu, przyjął święcenia kapłańskie, by pomóc staremu już ojcu w duszpasterzowaniu. W 372 r. uległ usilnej perswazji Bazylego i został wyświęcony na biskupa Sazimy. Nigdy jednak tego biskupstwa nie objął. Po śmierci ojca, przez krótki czas był biskupem w swoim rodzinnym mieście. Opuścił je jednak i osiadł w jednym z monasterów. Kiedy w kilka lat później zmarł patriarcha Konstantynopola, duchowieństwo i wierni stolicy Cesarstwa zwrócili się do Grzegorza, by objął katedrę patriarszą. Grzegorz zgodził się i w 379 r. przybył do Konstantynopola. Jako patriarcha, Grzegorz zamieszkał przy małej kaplicy Anastasis (Zmartwychwstanie), właśnie tam głosił słynne Mowy teologiczne, które mu przyniosły największy rozgłos. W 381 do Konstantynopola został zwołany sobór. Grzegorz, jako głowa najważniejszego patriarchatu na Wschodzie, został jego przewodniczącym. Działalność Grzegorza przysporzyła mu wielu wrogów. Byli to przede wszystkim duchowni „arianizujący” lub też po prostu zawistni. Sam charakter Grzegorza też, jak się wydaje, przyczyniał się do wzrostu tych niechęci. W efekcie na soborze doszło do licznych nieporozumień. Stanowisko Grzegorza nie uzyskało aprobaty, co doprowadziło do jego rezygnacji. Wrócił jeszcze na krótki czas do Nazjanzu, ale po to tylko, by dopilnować wybrania nowego biskupa. Wówczas wycofał się ostatecznie z życia publicznego. Zamieszkał w swej „pustelni” koło Nazjanzu. Tam w ciszy zmarł w 390 r. Pozostawił po sobie „Mowy” oraz „Listy”.

Bazyli Wielki – Urodził się w Cezarei Kapadockiej (obecnie w Turcji) w bardzo religijnej rodzinie. Jego rodzicami byli Bazyli i Emilia. Dwaj jego bracia: Grzegorz z Nyssy i Piotr z Sebasty oraz siostra Makryna Młodsza zostali też wyniesieni na ołtarze. Bazyli otrzymał staranne wykształcenie. Wspólnie z Grzegorzem z Nazjanzu, przyjacielem z okresu studiów, poświęcił się życiu pustelniczemu. Chrzest przyjął dopiero w wieku 28 lat (358) po czym został mnichem. W 364 przyjął święcenia kapłańskie z rąk św. Euzebiusza z Samosaty, a w 370 roku został za jego poparciem biskupem Cezarei i metropolitą Kapadocji. Jako biskup Cezarei odznaczał się troską o sprawy duszpasterskie i charytatywne. Wybudował schronisko dla pielgrzymów, ludzi w podeszłym wieku i chorych, zapewniające im opiekę i odpowiednie utrzymanie. Znane jest także jego zarządzenie wydane podczas panującego głodu, aby sprzedać część majątku kościelnego, a za uzyskane pieniądze zakupić żywność dla najuboższych. Dla głębokiej wiedzy oraz autorytetu moralnego historia obdarzyła go przydomkiem Wielki. Bazyli jest autorem wielu dzieł teologicznych, w których wykładał zasady wiary i wskazywał na błędy szerzącego się wówczas arianizmu. Jest też autorem jednej z pierwszych reguł zakonnych (bazylianie), która dotrwała do czasów współczesnych, oraz opracował tekstu liturgii eucharystycznej po dziś dzień używanej w Kościołach tradycji bizantyjskiej prawosławnej i greckokatolickiej. Zmarł 1 stycznia 379 roku w wieku 50 lat.

Grzegorz z Nyssy – Grzegorz był synem św. Emilii i bratem św. Bazylego, św. Piotra z Sebasty i św. Makryny Młodszej. Tradycja rodzinna, jego ojciec był retorem, ukierunkowała go w dzieciństwie na drogę nauki, a także głębokiego życia religijnego (obydwoje rodzice zostali wpisani do katalogu świętych). Po śmierci żony, za namową swego brata przyjął święcenia kapłańskie i poświęcił się życiu ascetycznemu. Wstąpił do klasztoru nad Morzem Czarnym. W roku 371 (według innych źródeł w 372) został powołany na biskupa Nyssy (dziś Nevşehir) w Kapadocji. Początki jego urzędowania nie były łatwe, bowiem, jak mówił o tym św. Bazyli, Grzegorz był zbyt pobłażliwy i łatwowierny, a przy tym pozbawiony taktu. W późniejszym okresie na dwa lata został odsunięty od urzędu pod fałszywym zarzutem sprzeniewierzenia majątku Kościoła. W roku 380 został wybrany metropolitą Sebasty. Uczestniczył w soborze w Konstantynopolu (381), gdzie bronił nicejskiego wyznania wiary, przeciw arianom. Miał być tam głównym autorem projektu nowego, ogłoszonego przez ten Sobór nicejsko-konstantynopolitańskiego wyznania wiary, który w uzupełnieniu do Nicejskiego symbolu wiary definiował Boską Naturę Ducha Świętego. Nazywano go „kolumną Kościoła” i „Filarem Ortodoksji”. Dla potomnych pozostał w pamięci jako człowiek otwarty i miłujący pokój, współczujący biednym i chorym. Walczącego z herezją arian hierarchę z powodu ich intryg pozbawiono katedry i skazano na wygnanie. Dopiero po ośmiu latach zrehabilitował go cesarz Gracjan. Święty Grzegorz zmarł w wieku ok. 60 lat. Pozostawił po sobie bardzo bogatą spuściznę pisarską, na którą złożyły się rozprawy teologiczne zwalczające błędy arianizmu, komentarze do Pisma św. (zwłaszcza homilie do Koh i Pnp), dzieła ascetyczne oraz wiele kazań i listów.

13. Jan Chryzostom

Urodził się około 347 w Antiochii Syryjskiej, w zamożnej rodzinie – jego ojciec był wysokiej rangi oficerem. Był uczniem pogańskiego filozofa Libaniosa i Ammiana Marcellina, najwybitniejszego historyka późnego antyku. Chrzest przyjął mając 20 lat, po czym został lektorem u boku biskupa Antiochii Melecjusza. Prowadził ascetyczne życie. W 371 r. opuścił Antiochię i udał się na pustynię. Po sześciu latach bycia pustelnikiem powrócił i przyjął święcenia kapłańskie. Od 381 r. nauczał w kościołach Antiochii, a dzięki swym zdolnościom krasomówczym zyskał przydomek „Złotousty”. Stał się sławnym kaznodzieją. W 397 został patriarchą Konstantynopola. W stolicy odprawiał nabożeństwa, w których chwalił zasady ubóstwa, wstrzemięźliwości i jałmużny, a jednocześnie piętnował nadużycia na dworze cesarskim. W 403 r. cesarzowa Eudoksja, żona cesarza Arkadiusza, wraz z biskupami na synodzie „pod dębem” doprowadziła do pozbawienia Jana urzędu i zesłania na banicję. Początkowo wyroku synodu nie wykonano. Jednak, ponieważ Jan kontynuował wystąpienia przeciwko cesarzowej, ostatecznie wygnano go do Armenii. Stamtąd nadal słał krytyczne listy do Konstantynopola, dlatego postanowiono zesłać go na wybrzeże Morza Czarnego. Nie dotarł tam jednak, gdyż zmarł w drodze z wycieńczenia w 407r.

Jako teologzajmował się chrystologią, zagadnieniami grzechu pierworodnego, pokuty i kapłaństwa, a przede wszystkim Eucharystią („doktor Eucharystii”).

Pozostawił po sobie kanon liturgiczny (Boska liturgia Jana Chryzostoma), dzieła o charakterze moralnym (O kapłaństwie, O wychowaniu dzieci, O małżeństwie, O dziewictwie), dzieła egzegetyczne (Homilie na Ewangelię Mt, J, na Księgę Rdz oraz komentarze do listów św. Pawła.

 

 

OJCOWIE KOŚCIOŁA PISZĄCY PO ŁACINIE

14. Ojcowie przednicejscy

Tertulian – Quintus Septimius Florens Tertullianus (ur. pomiędzy 150 a 160, zm. 240). Urodzony w rodzinie pogańskiej w Kartaginie, gdzie był retorem. Nawrócony na chrześcijaństwo w 190 roku, stał się jego najgorliwszym w owym czasie apologetą. W „Apologetyku” znajduje się jego znane twierdzenie: „Krew męczenników jest nasieniem chrześcijan” (łac. Semen est sanguis christianorum). Kwestia święceń kapłańskich nie jest wyjaśniona. Żył w małżeństwie. Napisał bardzo osobisty traktat „Do żony” (Ad uxorem). Około 207 roku przeszedł do montanistów i założył własną sektę tertulianistów.

Cyprian z Kartaginy – urodził się w rzymskiej prowincji Afryki (dzisiejsza Tunezja), w pogańskiej rodzinie. Będąc synem bogatego senatora otrzymał dobre wykształcenie. Przez większą część życia był adwokatem i retorem. Pod wpływem kapłana Cecyliusza, przyjął chrześcijaństwo i rozdał ubogim wszystko co posiadał. Przyjął chrzest w 245 roku i wkrótce potem święcenia kapłańskie. Godność biskupa otrzymał w 248 roku. Toczył długotrwałe spory z Biskupem Rzymu, Stefanem I o ważność chrztu dokonywanego przez heretyków. Cyprian uważał taki chrzest za nieważny. Jego stanowisko w tej sprawie zostało ostatecznie odrzucone przez Kościół. Jednocześnie występował w obronie papiestwa, przeciw herezji Nowacjana. Był autorem sentencji: extra Ecclesiam salus nulla – poza Kościołem nie ma zbawienia. A także: „nie może mieć Boga za swego Ojca ten, kto nie ma Kościoła za swą matkę”. W 252 roku w Kartaginie wybuchła epidemia. Biskup stał się wówczas niezmordowanym pocieszycielem chorych. Każdą ważną decyzję podejmował po naradzeniu się z innymi kapłanami i uzyskaniu zgody wiernych. Z myślą o nich napisał kilka traktatów, z których najbardziej znany dotyczy natury jedności Kościoła („O jedności Kościoła Katolickiego”). Za cesarza Waleriana wznowiono prześladowania chrześcijan. Cyprian stał się jedną z ich pierwszych ofiar. 30 sierpnia 257 r. został przesłuchany przed prokonsulem Aspazjuszem Paternusem, który skazał go na wygnanie do Curubis (m. Korba w Tunezji). Rok później został przesłuchany przed nowym prokonsulem Galeriuszem Maksymem. Przesłuchanie zakończyło się skazaniem Cypriana na śmierć przez ścięcie mieczem za niezłożenie ofiary bogom rzymskim. Cennym świadectwem obrazującym życie Kościoła w północnej Afryce są „Listy” Cypriana.

 

15. Ambroży

Pochodził z arystokratycznej rodziny rzymskiej. Jego ojciec był prefektem Galii z ramienia cesarza Konstantyna Wielkiego. Urodził się w Trewirze. Po przedwczesnej śmierci jego ojca matka przeniosła się do Rzymu, aby umożliwić dzieciom odpowiednie wykształcenie. Ambroży jest pierwszym zachodnim ojcem Kościoła, który się urodził i wychował w rodzinie chrześcijańskiej. Otrzymał staranne wykształcenie w Rzymie, gdzie ukończył studium gramatyki, retoryki i prawa. Poznał też dzieła klasycznych autorów rzymskich, takich jak Wergiliusz, Cyceron czy Salustiusz. Poznał też podstawy filozofii. Po ukończeniu studiów wraz z bratem przeniósł się na dwór prefekta Rufina, a następnie Probusa do Sirmium. Tam otrzymał wysokie stanowisko w sądownictwie.

Ok. 370 r. został mianowany gubernatorem Ligurii i Emilii z siedzibą w Mediolanie, gdyż miasto to spełniało w tym czasie rolę stolicy cesarstwa zachodniorzymskiego. W Mediolanie wielkie wpływy mieli arianie dzięki pozycji biskupa Auksencjusza. W tym czasie przez mającego poglądy ariańskie cesarza Konstancjusza zesłany został papież Liberiusz. Diecezja Mediolanu rozrywana była przez ciągły konflikt między wiernymi wyznającymi arianizm a prawowiernymi katolikami. Auksencjusz zmarł w 374 r., co wzmogło niepokoje, bo katoliccy wierni nie chcieli dopuścić do wyboru nowego biskupa o poglądach ariańskich. Ambroży, będąc urzędnikiem odpowiedzialnym za porządek w prowincji i w mieście, chciał osobiście uspokoić lud zgromadzony w katedrze. Gdy wkroczył do świątyni, jakieś dziecko zawołało: Ambrosium episcopum! (Ambrożego na biskupa!). Propozycja ta wydawała się kompromisowa dla obu stronnictw i Ambroży został obwołany biskupem Mediolanu. Początkowo nie chciał się na to zgodzić, ale ostatecznie uznał, że głos ludu jest głosem Boga. W chwili elekcji był dopiero katechumenem, dlatego wkrótce, 24 listopada 374 r. został ochrzczony, a 7 grudnia otrzymał sakrę.

Zostawszy biskupem, postanowił pogłębić swą formację teologiczną pod kierunkiem kapłana Symplicjana, zresztą jego następcy na stolicy biskupiej w Mediolanie. Studiował przeważnie pisarzy greckich, ponieważ dobrze znał język grecki. Zainteresował się Orygenesem. Doszedł do niezwykłej erudycji w teologii, tak że swobodnie nauczał lud i objaśniał Pismo Święte. Był bardzo gorliwym duszpasterzem i wybitnym mówcą. Wiele wysiłku wkładał w przygotowanie katechumenów, głównie poprzez głoszenie katechez mistagogicznych. Energicznie i skutecznie występował przeciw arianom. Dzięki jego działalności potępiono przeciwników postanowień I Soboru Nicejskiego i zdjęto ich ze stanowisk biskupich. Przyczynił się walnie do zakończenia kontrowersji ariańskiej na Zachodzie. Jednocześnie słynął z dobroczynności. Podczas najazdu Gotów w 378 r. polecił przetopić kościelne naczynia liturgiczne w celu uzyskania środków na pomoc dla biednych. Cieszył się wielkim autorytetem nie tylko u wiernych swojej diecezji, ale nawet u cesarzy, chociaż stawiał im często wysokie wymagania. Po dokonanej wiosną 390 roku przez Teodozjusza Wielkiego masakrze mieszkańców Tessalonik Ambroży odmówił władcy prawa uczestnictwa we mszy; cesarz uzyskał przebaczenie dopiero w dniu Bożego Narodzenia, po uprzednim upokorzeniu się i odbyciu pokuty.

Był zaciekłym wrogiem wierzeń pogańskich. Doprowadził do wstrzymania dotacji państwowych na cele kultu pogańskiego. Działał na rzecz usunięcia w 382 ołtarza bogini Wiktorii z sali posiedzeń senatu. Przyczynił się do wydania przez Teodozjusza Wielkiego zakazu kultu pogańskiego w 392 roku. Ambroży zmarł w Wielką Sobotę, 4 kwietnia 397.

Ważniejsze dzieła Ambrożego:

Egzegetyczne: „Heksaemeron” – zbiór sześciu homilii wyjaśniających początek Księgi Rodzaju, sześć dni stworzenia (tłum. pol.: Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 4); „Wykład Ewangelii według św. Łukasza”: PSP 16.

Katechetyczne: „Wyjaśnienie symbolu”, „O tajemnicach”, „O sakramentach” tłum. pol.: Źródła Myśli Teologicznej 31.

Dogmatyczne: „O Duchu Świętym”, „O pokucie”.

Inne: „Listy” (tłum. pol.: Biblioteka Ojców Kościoła 9 i 22), „Mowy” (tłum. pol.: J. Czuj, 1959)

16. Hieronim

Hieronim urodził się w Strydonie, na granicy Panonii z Dalmacją ok. 331r. Mimo chrześcijańskich rodziców został ochrzczony dopiero około 360 roku. Wtedy to, w celu zgłębiania tajników retoryki i filozofii, udał się wraz ze swoim przyjacielem Bonozem do Rzymu, gdzie studiował pod opieką poganina Eliusza Donata, utalentowanego nauczyciela gramatyki i Wiktorinusa, chrześcijańskiego retoryka. Hieronim uczył się również języka greckiego w odmianie koine. Przypuszcza się, że chrztu Hieronimowi udzielił papież Liberiusz.

Po kilku latach spędzonych w Rzymie Hieronim wyruszył z Bonozem w podróż do Galii i osiadł w Trewirze „nad barbarzyńskimi na poły brzegami Renu”, gdzie prawdopodobnie rozpoczął studia teologiczne. Przez następne kilka miesięcy, a może nawet lat, Hieronim przebywał wraz z Rufinem w Akwilei.

Około 373 roku udaje się przez Trację i Azję Mniejszą do północnej Syrii. W Antiochii, gdzie zatrzymał się najdłużej, zapadł na poważne choroby. Podczas jednej z nich doznał wizji, która przesądziła o jego decyzji dotyczącej porzucenia studiów nad literaturą świecką i poświęcenia się sprawom boskim (Chrystus maił mu powiedzieć we śnie: „Nie jesteś chrześcijaninem, lecz cyceronianinem”). Prawdopodobnie przez długi czas powstrzymywał się od zgłębiania literatury klasycznej i rozpoczął wnikliwe studia nad Pismem Świętym. Wpływ na to miał nauczający wówczas w Antiochii biskup Laodycei, Apolinary, zanim został oskarżony o herezję.

Pragnienie ascetycznego życia w pokucie skłoniło Hieronima do tego, aby udać się na pewien czas na pustynię Chalkis, położoną na południowy zachód od Antiochii. Prawdopodobnie w czasie pobytu na pustyni Hieronim znalazł również czas na pracę naukową oraz literacką i z pomocą nawróconego Żyda podjął próbę przyswojenia sobie języka hebrajskiego. Możliwe jest, że w tym okresie Hieronim utrzymywał kontakty z Żydami przebywającymi w Antiochii.

W Antiochii w 377, 378 lub 379 roku Hieronim przyjął święcenia kapłańskie z rąk biskupa Paulina, jednak zgodził się na to niechętnie i pod warunkiem, że będzie mógł nadal wieść ascetyczne życie. Wkrótce potem udał się do Konstantynopola, gdzie zatrzymał się na prawdopodobnie dwa lata, aby pod kierunkiem Grzegorza z Nazjanzu kontynuować swe studia nad Pismem Świętym. Kolejne trzy lata (382–385) Hieronim spędził ponownie w Rzymie, pozostając w bliskim kontakcie z papieżem Damazym oraz prominentnymi chrześcijanami.

Pośród innych obowiązków zleconych mu przez Damazego, Hieronim podjął się również rewizji łacińskiego tłumaczenia Pisma Świętego, mając za podstawę Nowy Testament napisany w języku greckim oraz Stary Testament powstały w języku hebrajskim. W ten sposób chciał usunąć wyraźne rozbieżności obecne w ówczesnych tekstach zachodnich. Przed dokonanym przez niego tłumaczeniem wszystkie przekłady Starego Testamentu opierały się na Septuagincie. Jednakże wbrew apelom innych chrześcijan (łącznie z Augustynem) Hieronim zadecydował, że nie oprze swego tłumaczenia na Septuagincie, lecz na hebrajskim Starym Testamencie.

Tłumaczenie Pisma Świętego z języka greckiego na język łaciński, nazwane Wulgatą (od łac. Vulgatus – pospolity, rozpowszechniony) wyznaczyło wieloletni bieg działalności naukowej Hieronima i zaliczane jest do jego najważniejszych osiągnięć.

Hieronim otoczony był gronem dobrze urodzonych i wykształconych kobiet. Niektóre z nich, jak na przykład wdowy św. Marcella oraz św. Paula wraz z córkami św. Blezyllą i św. Eustochią, pochodziły z najszlachetniejszych rodzin. Wykazywana przez te kobiety chęć prowadzenia życia zakonnego oraz bezlitosna krytyka skierowana przez Hieronima przeciwko trybowi życia świeckich duchownych wywołały narastającą wrogość wśród kleru i jego popleczników. Niedługo po śmierci Damazego (10 grudnia 384 r.) i utracie niezbędnego poparcia, w następstwie przeprowadzonego przez rzymskie duchowieństwo dochodzenia i oskarżeniach o niestosowne relacje z wdową Paulą, Hieronim został zmuszony do porzucenia stanowiska, które zajmował w Rzymie.

W sierpniu 385 roku Hieronim wraz ze swoim bratem Paulinem i kilkoma przyjaciółmi wrócił do Antiochii. Nieco później dołączyły do niego Paula i Eustochia, które zdecydowały się opuścić swoje arystokratyczne otoczenie i resztę życia spędzić w Ziemi Świętej. Hieronim towarzyszył im zimą 385 roku, przyjmując rolę duchowego doradcy. Pielgrzymi, do których przyłączył się biskup Paulin z Antiochii (patriarcha Antiochii 362–388), zwiedzili Jerozolimę, Betlejem i święte miejsca w Galilei, po czym udali się do Egiptu, gdzie przebywali wielcy mistrzowie ascetycznego życia.

W aleksandryjskiej szkole katechetycznej Hieronim słuchał nauk niewidomego katechety Dydyma Ślepego, który objaśniał proroka Ozeasza i wspominał Antoniego Wielkiego, zmarłego 30 lat wcześniej. Późnym latem 388 roku Hieronim wrócił do Palestyny i resztę swojego życia spędził w pustelni w pobliżu Betlejem. Tam pozostawał w otoczeniu kilku swoich przyjaciół, zarówno kobiet, jak i mężczyzn (m.in. Pauli i Eustochii), dla których był duchowym przewodnikiem i nauczycielem.

Hieronim stale pogłębiał swój dorobek literacki, podczas gdy Paula zapewniała mu utrzymanie oraz dostarczała środki na powiększanie kolekcji książek. W okresie ostatnich trzydziestu czterech lat jego działalności powstały najważniejsze dzieła: wersja Starego Testamentu przetłumaczona z oryginału, najlepsze z komentarzy Hieronima do Ksiąg Pisma Świętego, katalog pisarzy katolickich oraz dialog przeciwko pelagianom, którego doskonałość literacką dostrzegali nawet jego przeciwnicy. Do tego okresu należy również większość płomiennych polemik, które wyróżniały go spośród ortodoksyjnych Ojców Kościoła. Zaliczane są do nich w szczególności traktaty przeciwko biskupowi Janowi Jerozolimskiemu – Orygenesowi oraz przyjacielowi Hieronima z czasów młodości – Rufinowi. Na skutek pism Hieronima, skierowanych przeciwko pelagianizmowi, w 416 roku włamano się do jego klasztoru, podpalono go, a także zaatakowano przebywające w nim mniszki i zabito diakona, zmuszając Hieronima do schronienia się w pobliskiej fortecy. Hieronim zmarł niedaleko Betlejem 30 września 420 roku.

Ważniejsze dzieła Hieronima:

Wulgata – tłumaczenie Biblii z hebrajskiego (ST) i greckiego (NT) na łącinę.

Komentarze do ksiąg biblijnych. Na język polski przetłumaczone: do Księgi Abdiasza, Księgi Eklezjastesa, Księgi Jonasza, Ewangelii według św. Mateusza.

Inne: „Listy”, tłum. J. Czuj, 1952; „Żywoty mnichów” i „Dialog przeciw pelagianom” tłum. pol.: PSP 10.

17. Augustyn.

Augustyn urodził się w 354 r. w Tagaście (obecnie Suk Ahras, Algieria), w średniozamożnej rodzinie, z ojca Patrycjusza, poganina, i matki Moniki, chrześcijanki, pochodzącej prawdopodobnie z rodziny berberyjskiej.

Po ukończeniu szkół w Tagaście (366) i Madaurze (370), w 371 roku rodzice wysłali go do Kartaginy, gdzie uczył się retoryki. W Kartaginie poznał kobietę o nieznanym imieniu, z którą związał się na kilkanaście lat. W 371 roku umarł jego ojciec Patrycjusz. W 373 r. przyszedł na świat syn Augustyna – Adeodat. W 374 roku założył szkołę retoryczną w rodzinnej Tagaście, jednak poruszony śmiercią bliskiego przyjaciela (o nieznanym imieniu) w 376 roku wrócił do Kartaginy, by nauczać retoryki. Przyłączył się do manichejczyków, stając się formalnie jednym ze słuchaczy (auditores). Z tego powodu jego matka Monika zabroniła mu wstępu do domu. Blisko dziewięć lat Augustyn obracał się wśród manichejczyków. Pod wpływem manicheizmu zaczął pisać pierwsze dzieła filozoficzne, w których usiłował pogodzić filozofię grecką z doktryną tego ruchu religijnego. W 383 roku zawarł bliższą znajomość ze słynnym biskupem manichejskim Faustusem. W rozmowach z nim Augustyn szukał wytłumaczenia dla istnienia zła w świecie. Skutkiem tych dyskusji było rozczarowanie doktryną uczniów Maniego i zakończenie statusu bycia słuchaczem.

Na skutek sporów z matką – dotyczących m.in. statusu społecznego kobiety, z którą Augustyn się związał – zdecydował się opuścić rodzinne miasto i wyjechać do Rzymu, by założyć tam szkołę retoryki. Po przybyciu do stolicy Imperium przeszedł ciężką chorobę. Nastąpiło wówczas jego pierwsze zetknięcie z neoplatonizmem, które pozwoliło mu zapoznać się dokładniej z chrześcijaństwem i zbliżyć się do niego. W 384 roku poznał słynnego retora Symmachusa, pełniącego wówczas urząd prefekta miasta. Symmachus wysłał Augustyna jako profesora retoryki do Mediolanu, gdzie odwiedził on chrześcijańskiego biskupa Ambrożego. W 385 roku powierzono Augustynowi wygłoszenie w cesarskim pałacu w Mediolanie dorocznej mowy na cześć cesarza (małoletni Walentynian II). W tym czasie przyjechała do niego matka Monika, która ganiła go z powodu jego niechrześcijańskiego trybu życia i pragnęła dla niego stabilizacji życia zawodowego i rodzinnego. Pod presją przyjaciół Augustyn rozstał się z matką Adeodata, zachowując przy tym opiekę nad synem. Rozczytywał się w filozoficznych dziełach platońskich i neoplatońskich, przełożonych z greki na łacinę przez Gajusza Mariusza Wiktoryna, sławnego retora i filozofa. Lektury te skłoniły go do studiowania Pisma Świętego, przede wszystkim listów św. Pawła.

Augustyn został w Mediolanie katechumenem biskupa Ambrożego. W Kościele w tym czasie katechumenat przechodzili wszyscy przygotowujący się do chrztu, pieczę nad nimi sprawował biskup. Zaproszony wraz z najbliższymi, rodziną i przyjaciółmi, Augustyn wyjechał do podalpejskiej wsi Cassiciacum, aby nabrać sił i przygotować się do przyjęcia chrztu. Na wsi rozpoczyna pisać Soliloquia. Tam też doświadczył niespodziewanego przeżycia duchowego, które okazało się decydujące w jego życiu. Usłyszał w ogrodzie głos jakby dziecka powtarzający: „weź to i czytaj!” (tolle et lege!). Gdy otworzył Biblię na przypadkowej stronicy, znalazł fragment Rz 13, 13–14, mówiący o zaniechaniu ucztowania i uprawiania rozpusty oraz o „przyobleczeniu się w Chrystusa”. Doznał przy tym odczucia wyzwolenia z dotychczasowego przywiązania do nieuporządkowanego seksu, zapragnął także zostać celibatariuszem. Przeżycie to na trwałe zmieniło bieg jego życia. Wkrótce podzielił się swoimi przeżyciami ze swoją matką, od dawna pragnącą jego nawrócenia.

Na początku marca 387 roku Augustyn wrócił do Mediolanu. Tam przyjął chrzest wraz z synem Adeodatem z rąk biskupa Ambrożego. Augustyn wraz z rodziną i przyjaciółmi postanowił wrócić do ojczystej Afryki. Dotarli do portowej Ostii, gdzie matka Augustyna św. Monika ciężko zachorowała, a potem zmarła. W 388 roku grupa zrezygnowała z dalszej podróży i wróciła do Rzymu. Dopiero jesienią dotarli do Kartaginy, a następnie do rodzinnej Tagasty. Augustyn założył tam wraz z przyjaciółmi pierwszą wspólnotę augustiańską. W 389 roku napisał dialog O nauczycielu (De magistro) wraz z Adeodatusem, swoim synem, który tego samego roku zmarł.

W styczniu 391 roku Augustyn przybył do Hippony, gdzie za namową biskupa miasta Waleriusza i wiernych został wyświęcony na kapłana. Augustyn założył tam drugą wspólnotę augustiańską. W 393 roku napisał swój pierwszy komentarz egzegetyczny na temat Nowego Testamentu, O kazaniu Pana na górze (Mt 5–7). Ukazał w nim Kazanie na górze jako etyczne serce przesłania Chrystusa, zestawiając błogosławieństwa, z siedmioma darami Ducha Świętego i prośbami Modlitwy Pańskiej. W 396 roku umarł biskup Hippony Waleriusz, a Augustyn został obrany jego następcą. Około roku 397–400 napisał Wyznania (Confessiones).

W 413 roku, nawiązując do zdobycia Rzymu przez Gotów trzy lata wcześniej, zaczął pisać historiozoficzne dzieło Państwo Boże (De civitate Dei). W 414 roku przybył do Hippony z ojczystej Hiszpanii uciekający przed Wandalami młody kapłan katolicki Orozjusz. Został on uczniem Augustyna, zajmując się historiografią. We wrześniu i w październiku 416 roku w Milewum na synodzie wspierał Augustyna w polemikach z Pelagiuszem, od którego wziął nazwę pelagianizm, oraz jego uczniami Celestiuszem i Julianem z Eklanum. W 426 roku Augustyn mianował kapłana Herakliusza swoim następcą na urzędzie biskupa Hippony. Wraz z armią Gotów przybyli misjonarze ariańscy, m.in. do Hippony wkroczył ariański biskup Maximinus. W 428 r. Augustyn, mając już 74 lata, podjął z nim publiczną dysputę w obronie ortodoksji. Kończył wówczas też pisać 22., ostatnią księgę dzieła O państwie Bożym. Od 429 roku Wandalowie, posuwając się od strony Hiszpanii, dopuszczali się masowych grabieży i mordów, wzniecali pożogę na wybrzeżu Numidii. Augustyn wzmógł kapłańską opiekę nad uciemiężoną diecezją, przepełnioną uciekinierami, pełną ludzi szukających ratunku. Tylko nieliczne wolne chwile mógł poświęcić pisarstwu. W 430 roku doszło do wielomiesięcznego oblężenia Hippony przez Wandalów. 28 sierpnia Augustyn zmarł po długotrwałej chorobie.

Ważniejsze dzieła Augustyna:

Autobiograficzne: „Wyznania” (tłum. Z. Kubiak).

Apologetyczne: „O Państwie Bożym” (tłum. W. Kubicki).

Dogmatyczne: „O Trójcy Świętej” (tłum. pol.: Pisma Ojców Kościoła [55] 25).

Egzegetyczne: „Homilie na Ewangelię św. Jana” (PSP 15); „O kazaniu Pana na górze (PSP 48); „Objaśnienia psalmów” (PSP 37-42).

18. Grzegorz Wielki

Pochodził z rodziny patrycjuszy. Jego pradziadkiem w linii prostej był papież Feliks III (483–492), zaś dalszym krewnym papież Agapit I (535–536). W czasie dzieciństwa Grzegorza cesarstwo zachodniorzymskie już nie istniało. Rzym przechodził z rąk do rąk oblegany przez Ostrogotów. Prawdopodobne jest, że w czasie oblężeń Rzymu dokonywanych przez Totilę, (we wczesnym dzieciństwie Grzegorza) jego zamożni rodzice ewakuowali się z miasta.

Grzegorz otrzymał staranne wykształcenie. Znał łacinę i jej gramatykę oraz retorykę. Około 575 roku objął stanowisko prefekta Rzymu. Jednak niebawem, W dniu śmierci swojego ojca, w tym samym roku wycofał się z funkcji publicznych i wstąpił do klasztoru Świętego Benedykta. Rodzinną willę znajdującą się w centrum miasta i majątek, który odziedziczył, przeznaczył na fundację nowych klasztorów oraz na cele charytatywne. Ufundował sześć klasztorów na Sycylii i jeden w Rzymie.

W 579 przyjął święcenia diakonatu. W dwa lata później papież Pelagiusz II uczynił go swym posłem na cesarskim dworze w Konstantynopolu, gdzie przebywał do 586. Po powrocie do Rzymu zamieszkał ponownie w klasztorze.

Po śmierci Pelagiusza II (7 lutego 590) z powodu epidemii dżumy panującej w Rzymie wybrano Grzegorza, przez aklamację, na papieża. Mimo początkowej niechęci 3 września tego samego roku przyjął sakrę. Gdy Grzegorz obejmował katedrę Rzymu, znaczenie Kościoła łacińskiego i biskupa rzymskiego malało na rzecz patriarchatu konstantynopolskiego. Związane było to ściśle z uwarunkowaniami politycznymi. Po upadku Cesarstwa Zachodniego Bizancjum rosło w siłę.

Nasilały się próby ingerencji władzy świeckiej Cesarstwa w wewnętrzne sprawy Kościoła. W tym samym czasie Rzym stał się celem inwazji Longobardów. Rosnące w potęgę państwo Franków próbowało kontrolować struktury Kościoła, wpływowe rodziny galijskie przejmowały urzędy kościelne. Kościół w Hiszpanii próbował uzyskać autonomię, a chrześcijaństwo na Wyspach Brytyjskich zanikało.

Będąc pod wpływem reguły zakonnej Benedykta z Nursji (Grzegorz był pierwszym papieżem zakonnikiem), w której obowiązywało bezwzględne posłuszeństwo, miał wyobrażenie o Kościele jako instytucji scentralizowanej i hierarchicznej. Przywrócenie ładu organizacyjnego było więc jednym z podstawowych celów Grzegorza.

Przez sojusz dyplomatyczny z Merowingami i poprzez pertraktacje pokojowe z Longobardami uzyskał spokój na Półwyspie Apenińskim i chroniąc miasto przed kolejnymi oblężeniami, znacznie umocnił swój prestiż wśród Rzymian.

Przyczynkiem do dialogu z Konstantynopolem było ogłoszenie się przez Jana Postnika patriarchą ekumenicznym. To zdarzenie wzbudziło stanowczy sprzeciw Grzegorza, ponieważ nie dość, że godziło w pierwszeństwo patriarchatu rzymskiego, to było sprzeczne już z samą koncepcją pentarchii (pięciu patriarchatów). Dyplomatyczne zabiegi Grzegorza pozwoliły złagodzić konflikt, choć i tak jego celem było dążenie do uznania prymatu papieża nad pozostałymi patriarchatami. Różnica zdań pomiędzy patriarchami wschodu i zachodu nie przybrała formy konfliktu, lecz była dialogiem doktrynalnym. Z tego to powodu tradycja Kościołów wschodnich nadaje do dziś Grzegorzowi przydomek „Dialogos”.

Po zamordowaniu przez Fokasa cesarza bizantyjskiego Marycjusza i jego synów oraz koronacji Fokasa, w maju 603 wysłał list gratulacyjny nowemu cesarzowi: „Wierzymy, że wiele radości ogarnie wkrótce nas, którzy cieszymy się, że zacna Łaskawość Wasza doszła do szczytu cesarskiej władzy [...] z dobrotliwych waszych czynów cieszy się ludność całej rzeczypospolitej, dotychczas ciężko nękana”. Listem tym rozpoczął naprawę stosunków z Konstantynopolem, dzięki czemu Fokas uznał, że biskup Rzymu jest głową wszystkich kościołów.

We wnętrzu Kościoła łacińskiego przywrócił karność wśród duchowieństwa i odbudował struktury organizacyjne. Był przeciwnikiem nepotyzmu i symonii, a także zwolennikiem celibatu, który w ówczesnych czasach nie był obligatoryjny. Stał na straży niezależności Kościoła od władz świeckich.

Grzegorz był zdania, że stagnacja i bezczynność ze strony duchowieństwa mogą doprowadzić do wyparcia chrześcijaństwa z terenów, które dopiero je przyjęły. Ratunek widział w intensywnym prowadzeniu misji. Głównymi celami misji mieli być: Anglosasi, Galowie, Longobardowie i Wizygoci iberyjscy. Pomysł papieża był niezwykle nowatorski, ponieważ do tej pory Kościół zajmował się tylko umacnianiem struktur, a inicjatywę w szerzeniu wiary pozostawiał władcom bądź gorliwcom. Właśnie od czasów Grzegorza I Stolica Apostolska przejęła przewodnictwo w kwestii misyjnej. Już w 596 wysłał do Brytanii Augustyna z Canterbury, który ochrzcił Bretwalda Aethelberta I z Kentu. Wykupywał jeńców anglosaskich, a w 601 ustanowił Augustyna arcybiskupem Canterbury. Do pracy misyjnej przeznaczył przede wszystkim benedyktynów. Zaangażował się w utrwalanie struktur zakonnych na terenach misyjnych, co przyniosło spodziewany długofalowy efekt.

Skodyfikował również ostatecznie Kanon rzymski i wprowadził między innymi do liturgii mszy odmawianie modlitwy Ojcze nasz zaraz po kanonie eucharystycznym. Od czasów Grzegorza do 1962 r. Kanon rzymski nie był już modyfikowany i uznawany jest za najbogatszą w formę modlitwę eucharystyczną Kościoła zachodniego. W roku 600, mimo że nie była powszechnie znana, wprowadził łacinę jako jedyny język liturgii Kościoła zachodniego.

Zamiast przysługujących tytułów jako papież podpisywał się Servus servorum Dei (łac. Sługa sług Bożych). Tytuł ten odzwierciedlał charakter społecznego aspektu jego pontyfikatu. Grzegorz I podejmował działania mające na celu ulżenie losowi ubogich i potrzebujących. Jego pomoc wyrażała się zarówno w działaniach długofalowych, poprzez usprawnienie administracji dobrami kościelnymi, a następnie przeznaczanie ich części na określony cel charytatywny, dotyczący dużych grup potrzebujących: uchodźców wojennych, ofiar najazdów, głodu, a także przytułków dla sierot i ludzi w podeszłym wieku.

Papież pod koniec życia podupadł na zdrowiu i cierpiał na podagrę; zmarł w 604 r. Niedługo po śmierci został ogłoszony świętym przez aklamację Rzymian.

Ważniejsze dzieła Grzegorza Wielkiego:

„Moralia in Job” główne dzieło, 35 tomów komentarza do Księgi Hioba (Źródła Myśli Teologicznej 39, 41, 44, 63,75,77, 78)

„Księga reguły pasterskiej” (traktat dotyczący obowiązków duchowieństwa)

„Homilie (40 dotyczących Ewangelii, 22 dotyczące Księgi Ezechiela, 2 o Pieśni nad Pieśniami).

„Listy” (pozostało ich 854).

Leave a Reply