ks. Krzysztof Bardski
Sod jako tajemnica Bożej Opatrzności
Poszukiwania hebrajskiej i greckiej terminologii, mogącej przybliżyć nam teologiczną ideę Bożej Opatrzności1 zaprowadziły nas do szesnastowiecznej Genewy. W środowisku angielskich emigrantów, którzy opuścili Wielką Brytanię w czasach katolickiej restauracji pod rządami Marii Tudor (1553-1558), zrodził się pomysł opracowania poprawionego tekstu wcześniejszego przekładu Biblii Williama Tyndale’a (1490-1536). Pod kierunkiem uczonego biblisty Theodora Bezy (znanego m. in. dzięki słynnemu kodeksowi Biblii greckiej, noszącemu jego imię) opracowano przekład, który wprawdzie wkrótce został wyparty przez oficjalnie autoryzowaną na użytek Kościoła w Anglii Biblię Króla Jakuba (King James Version), niemniej był powszechnie używany w prywatnej lekturze. Co więcej, to właśnie Biblia Genewska (Geneva Bible) była tekstem Pisma Świętego, z którego korzystał Szekspir, Bunyan oraz tradycja purytańska2.
Przekład ten jest jedynym, spośród tych, jakie udało nam się skonsultować3, który w Hi 29,4 tłumaczy hebrajskie słowo sod rzeczownikiem oznaczającym Bożą Opatrzność: As I was in the dayes of my youth: when Gods prouidence was vpon my tabernacle.
Tymczasem literalny przekład z języka hebrajskiego – z zachowaniem badanego przez nas słowa w brzmieniu oryginalnym – brzmiałby: Gdy przeżywałem lata młodości, gdy „sod” Boga był nad moim namiotem. Co oznacza sod ’Eloah? Czy jest możliwe przełożenie tego wyrażenia jako Boża Opatrzność?
Wstępna analiza znaczenia sod
Rzeczownik sod występuje w Biblii Hebrajskiej (wliczając zachowane fragmenty Syracha) 35 razy. Nie jest więc na tyle rzadki, by jego zakres znaczeniowy pozostawał w sferze domysłów i hipotez, z drugiej jednak strony nie jest na tyle częsty, by można było precyzyjnie rozgraniczyć jego konotacje semantyczne w poszczególnych kontekstach. Rozkład jego użycia w tekstach biblijnych nie jest równomierny. Najczęściej pojawia się w tekstach sapiencjalnych (28 razy)4, 6 razy w prorockich5, zaś tylko raz w Pięcioksięgu6. Nie występuje w dziele deuteronomistycznym, kronikarskim ani w apokaliptyce biblijnej.
Fakt występowania wyłącznie w liczbie pojedynczej może wskazywać na jego wymiar relacyjny i w pewnym sensie abstrakcyjny. Kluczową sprawą dla ustalenia jego znaczenia wydaje nam się jednak sięgnięcie do formy czasownikowej s-w-d, która pojawia się pięciokrotnie w zachowanych fragmentach hebrajskiego tekstu Księgi Syracha (w hebrajskich księgach protokanonicznych rdzeń s-w-d nie pojawia się) 7. Od nich zacznijmy naszą analizę semantyczną.
Rdzeń s-w-d występuje u Syracha raz w koniugacji piel i czterokrotnie w hitpael. Znaczenie w hitpael jest we wszystkich przypadkach takie samo: wchodzić z kimś w zażyłe relacje, obdarzać kogoś zaufaniem8. Jednokrotne występowanie rdzenia w koniugacji piel nie pozwala na podobną dokładność. Kontekst Syr 7,14 może sugerować znaczenie: brać udział w radzie lub zgromadzeniu, przemawiać na zgromadzeniu, zasięgać rady, obradować9.
Forma rzeczownikowa sod charakteryzuje się jeszcze dalej posuniętą różnorodnością semantyczną. Zasadniczo sądzimy, że gdy kontekst wskazuje na relacje międzyludzkie, należałoby wyróżnić trzy podstawowe kręgi znaczeń:
1. Najbardziej uchwytne i łatwe do zdefiniowania znaczenie to: skupisko ludzi, którzy zebrali się, by wspólnie coś przedyskutować lub podjąć jakieś wspólne działania, a więc: zgromadzenie, rada, gromada. Bardzo często sod występuje wówczas w status constructus, tworząc na przykład następujące frazy: zgromadzenie złoczyńców (sod mere‘im)10, zgromadzenie świętych (sod kedoszim)11, rada sprawiedliwych (sod jeszarim)12, gromada młodzieńców (sod bechurim)13, zgromadzenie prześmiewców (sod mesachaqim)14, zgromadzenie mojego ludu (sod ‘ammi)15. Jest to znaczenie związane z czasownikiem s-w-d w piel, o którym pisaliśmy wcześniej.
2. Drugim pod względem częstotliwości znaczeniem, występującym u Syracha i w Księdze Przysłów, jest: tajemnica, sekret. Logicznie łączy się on z poprzednim jako swoista konsekwencja: to, co dzieje się w ściśle określonym gronie wybranych osób, nie powinno być rozpowiadane, jest to sprawa danej grupy i rozgłaszanie jej może uchodzić za zdradę. W tym znaczeniu sod towarzyszy jako dopełnienie bliższe czasownikom galah (wyjawiać)16, chasap (odkrywać)17, satar (ukrywać)18, ‘alam (chować)19 i często pojawia się w kontekstach sapiencjalnych, mających na celu przestrzec przed gadulstwem i zachęcić do wstrzemięźliwości w słowach.
Niejako na pograniczu obu przedstawionych powyżej obszarów semantycznych pojawia się znaczenie sod jako: zmowa, spisek20.
3. Trzecim, trudnym w sprecyzowaniu znaczeniem, jest bliska relacja do drugiego człowieka, cechująca się ufnością i zażyłością, określana jako przyjaźń, intymność, zaufanie. Jest to znaczenie związane z użyciem rdzenia s-w-d w koniugacji hitpael21. W Hi 11,13 zwrot mete sodi (dosł. ludzie mojego „sod”) oznacza najbliższych przyjaciół, domowników, bliskich. Podobnie w Syr 6,6 ba‘al sodecha (mąż twojego „sod”) oznacza człowieka cieszącego się najwyższym stopniem zaufania22. Również te konotacje słowa sod wynikają z jego pierwszego znaczenia: przynależność do określonej grupy osób prowadzi do zażyłości i rodzi wzajemne zaufanie. W relacji do poprzedniego znaczenia sod jako tajemnica, obserwujemy również pewne powinowactwo semantyczne: człowiek zaufany, bliski, jest tym, komu można powierzyć sekret. Najlepiej związek tych dwóch znaczeń został wyrażony w przysłowiu, w którym występuje zarówno czasownikowa, jak i rzeczownikowa forma sod: Z głupcem nie bądź zażyły (tistajjad), bo nie potrafi zachować twojej tajemnicy (sodecha)(Syr 8,17).
Są jednak przypadki, kiedy nie można do końca wywnioskować z kontekstu, jakie znaczenie przyjmuje słowo sod. Na przykład w przysłowiu Prz 15,22: Zawodzą plany, gdy brak „sod”, ostatnią frazę można przełożyć: gdy brak wspólnego naradzenia się, gdy brak zachowania tajemnicy, lub: gdy brak zaufania. Każdy z przekładów będzie miał sens, ale też będzie wyrażał inną myśl.
Przeciwnie rzecz się ma z Syr 40,29. Tu żadne ze znaczeń sod nie pasuje! Werset, dotyczący spożywania potraw z cudzego stołu, w dosłownym przekładzie brzmi: Przysmaki wzbudzają wstręt duszy i dla człowieka mądrego są sekretem (sod) wnętrzności. Prawdopodobnie wyrażenie sekret wnętrzności (sod me‘ajim) jest zwrotem idiomatycznym, oznaczającym niestrawność.
Warto w tym miejscu wspomnieć, iż niektórzy badacze wyprowadzają rzeczownik sod od innych rdzeni czasownikowych niż s-w-d. Najczęściej znajdujemy odniesienia do rdzenia j-s-d, który poza podstawowym znaczeniem ustanowić fundament, założyć, osadzić, w niektórych kontekstach może oznaczać spiskować (w koniugacji Nifal)23. Pojawiła się również hipoteza wyprowadzenia badanego przez nas rzeczownika od hipotetycznego rdzenia s-d-d, nie występującego w ani w hebrajszczyźnie biblijnej ani w późniejszych tekstach, który na podstawie paraleli z innymi językami semickimi starożytności, miałby oznaczać przykrywać, ochraniać24.
Sens teologiczny sod
Po wstępnej analizie semantycznej, w której skupiliśmy się na znaczeniu sod w relacjach międzyludzkich, przejdźmy do teologicznego znaczenia terminu. W siedmiu miejscach rzeczownik ten odnosi się do relacji Boga do człowieka. Czterokrotnie występuje w status constructus w sformułowaniu sod Eloach („sod” Boga) bądź sod JHWH („sod” Jahwe)25, zaś trzykrotnie z zaimkiem dzierżawczym, odnoszącym się do Boga26. Rozpocznijmy od analizy najważniejszego tekstu, od którego zaczęliśmy niniejszy artykuł.
Idąc za sugestią Biblii Genewskiej, dotyczącą interpretacji sod ’Eloah jako Gods prouidence, można by spróbować przełożyć Hi 29,4 w następujący sposób: Gdy przeżywałem lata dojrzałości, gdy opatrzność Boga była nad moim namiotem.
Jednak żaden z polskich przekładów nie opowiedział się z taką opcją. Co więcej, wszystkie proponują różne rozwiązania. Już trzy pomniki należące do tradycji polskiej translatoryki biblijnej, mianowicie Biblia Brzeska (1563), Biblia Jakuba Wujka (1599) i Biblia Gdańska (1632) różnią się między sobą. Ksiądz Wujek – wierny łacińskiemu przekładowi hieronimowej Wulgaty (secreto Deus erat in tabernaculo meo)27 – przełożył drugi stych badanego przez nas wersetu: Potajemnie Bóg był w przybytku moim; Biblia Brzeska: Bóg spokojnie mieszkał w przybytku moim; natomiast kalwin D. Mikołajewski: Była przytomność Boża nad przybytkiem moim.
Przekłady te dają początek dwom nurtom, które będą kontynuowane w późniejszych tłumaczeniach. Jedni, za Biblią Gdańską starać się będą oddać wyrażenie sod ’Eloah rzeczownikowo, inni zaś, za Biblią Brzeską i Jakubem Wujkiem, tworzyć będą czasownikowe zwroty ekwiwalentne wyrażeniu hebrajskiemu.
Pierwszy nurt znajdzie swój wyraz w przekładach Kazimierza Romaniuka (życzliwość Boga osłaniała mój namiot) i Romana Brandstaettera (rada Boża czuwała nad moim namiotem)28. W drugim nurcie sytuuje się większość współczesnych tłumaczeń: Biblia Tysiąclecia (Bóg ochraniał29 mój namiot), Biblia Warszawska (Bóg osłaniał jeszcze mój namiot), Cz. Jakubiec (Bóg roztaczał opiekę nad moim namiotem)30, Biblia Poznańska (Bóg wspierał przyjaźnie mój namiot), Cz. Miłosz (Bóg czuwał nad moim namiotem), przekład ekumeniczny (Bóg mój namiot darzył przyjaźnią)31, jak również przekład Izaaka Cylkowa z przełomu XIX i XX w. (Bóg radził nad namiotem moim).
Zaprezentowaliśmy tylko najważniejsze spośród polskich przekładów Księgi Hioba, niemniej już ten ogólny zarys pozwala nam na uchwycenie zarysu obszaru znaczeniowego badanego przez nas terminu. Sod w Hi 29,4 oznacza zatem – przynajmniej w polskich przekładach biblijnych – opiekę, ochronę, osłonę, przyjazne wsparcie, przyjaźń, czuwanie, życzliwość, radę, tajemnicę.
Sięgając do współczesnych przekładów na inne języki, zauważamy, że najczęściej tłumacze uciekają się do formy czasownikowej troszczył się, osłaniał, ochraniał. Takie znaczenie odbiega jednak od wszystkich trzech zakresów semantycznych, które zaprezentowaliśmy w poprzednim paragrafie, co pośrednio może zachęcać do przyjęcia hipotezy D. Wintona Thomasa o pochodzeniu sod – przynajmniej w tym kontekście – od rdzenia s-d-d32. Za taką interpretacją przemawiałby również kontekst wypowiedzi, zwłaszcza Hi 29,2: jak w dniach, gdy Bóg mnie strzegł (jiszmereni).
Z drugiej strony odwołanie się do znaczeń sod jako rada lub tajemnica czyni tekst niezbyt zrozumiałym. Położenie nacisku na przyjaźń, zażyłość z Bogiem wydaje się być adekwatne w tym kontekście, ponadto sytuuje znaczenie sod w omawianym przez nas wersecie we wcześniej przedstawionych przez nas obszarach semantycznych. Salomonowym wyjściem wydaje się rozwiązanie zaproponowane przez Biblię Poznańską – Bóg wspierał przyjaźnie – gdyż łączy w sobie zarówno sens opieki, ochrony, jak i zażyłości, przyjaźni. Obie te konotacje wydają się być bliskie koncepcji Bożej Opatrzności, dzięki której Bóg troszczy się o człowieka, a czyni to z miłości.
Bardzo przydatnym może być w tym miejscu odwołanie się do greckiego przekładu Septuaginty Hi 29,4, w którym – w dosłownym tłumaczeniu – czytamy: gdy Bóg uczynił nawiedzenie (episkop?n epoieito) mojego domu. Wprawdzie struktura syntaktyczna przekładu greckiego nieco się różni hebrajskiego oryginału, niemniej wydaje się, że greckie episkop? odpowiada tutaj w zamyśle tłumacza hebrajskiemu sod. Jest to jedyne miejsce, w którym w ten sposób przełożono na grecki sod33, zaś rzeczownik episkop? sam w sobie sprawia niebagatelne problemy translatoryczne. Zasadniczo oznacza nawiedzenie, ale kontekst może w sposób daleko idący modelować dalsze konotacje: czy jest to nawiedzenie w celu ukarania, nagrodzenia, zniszczenia, czy też umocnienia. W Hi 29,4 będzie oczywiście chodziło o nawiedzenie, które ma pozytywne skutki. A taką właśnie interwencją Bożą, wspomagającą i ratującą człowieka, jest Bożą opatrzność. Dlatego też w niektórych kontekstach greckie episkop? może być tłumaczone jako Opatrzność34.
Drugim passusem z Księgi Hioba, gdzie sod pojawia się w znaczeniu teologicznym, jest Hi 15,8: Czyś się Bożemu „sod” przysłuchiwał i mądrość sobie zagarnąłeś? werset ten jest fragmentem mowy Elifaza, w której stara się on podważyć sapiencjalne prerogatywy Hioba. Bohater Księgi nie może przypisywać sobie mądrości, gdyż nie miał dostępu do Bożego „sod”.
Paraleliczna konstrukcja wersetu sugeruje, iż przysłuchiwanie się Bożemu „sod” jest równoznaczne z zagarnięciem mądrości. Kontekst jednak nie determinuje wyraźnie, co w tym miejscu oznacza sod. Duża część współczesnych przekładów, w tym polskie Biblia Tysiąclecia i R. Brandstaetter (narada Boża), I. Cylkow i Biblia Warszawska (rada Boża), oraz przekład ekumeniczny (rada Boga), widzą w tym wersecie nawiązanie do niebiańskiego dworu, na którym odbywa się narada, dotycząca spraw świata. W konsekwencji, prawdziwą mądrością byłaby znajomość zamiarów i decyzji, jakie zostały podjęte w owym zgromadzeniu.
Inaczej rozumieją sod Eloach niektóre starsze przekłady, takie jak angielska Biblia Króla Jakuba (the secret of God) i polska Biblia Gdańska (tajemnice Boże) oraz liczne współczesne tłumaczenia, zwłaszcza na język francuski i hiszpański. W tym ujęciu sod Eloach oznaczałby tajemną wiedzę samego Boga, do której nikt nie ma przystępu.
Starając się pogodzić obie powyższe interpretacje, niektórzy współcześni tłumacze – na gruncie polskim dotyczy to Cz. Jakubca (tajemna narada Boga) Biblii Poznańskiej i K. Romaniuka (tajna rada Boga) – połączyli w jedno wyrażenie motyw narady i tajemnicy. W rezultacie jednak pojawiła się konieczność przełożenia jednego hebrajskiego słowa przy pomocy dwóch polskich.
Pozostając w kręgu konotacji z pojęciem tajemnicy, sekretu, wydaje nam się możliwe odczytanie sod Eloach w Hi 15,8 jako: tajemny plan lub tajemny zamiar Boga. Taka interpretacja przybliżałaby nas do idei Bożej Opatrzności, która zakłada Bożą logikę w kierowaniu historią. Jego zrządzenia, utajnione przed oczyma stworzeń, które nie posiadają wiedzy, dotyczącej przyszłości, składają się na to, co nazywamy działaniem Bożej Opatrzności w dziejach świata.
Na poparcie przedstawionej przed chwilą tezy, można by odwołać się do znaczenia sod w Am 3,7. W tłumaczeniu dosłownym tekst hebrajski brzmi: Gdyż nie uczyni Pan JHWH (żadnej) rzeczy, jak tylko wówczas, gdy objawi swój „sod” sługom swoim prorokom. Użyty czasownik galah (objawić) sugeruje, że słowo sod przyjmuje tu to samo znaczenie, o jakim mówiliśmy przy okazji rad mędrców, dotyczących umiejętności zachowania tajemnicy35. Jednak kontekst precyzuje w tym wypadku, co obejmuje owa tajemnica Boga. Wydaje się, że mowa jest o Bożych planach, zamiarach, które niechybnie zostaną urzeczywistnione, lecz ich uprzednie poznanie zostało zarezerwowane dla proroków. Można by zatem rozmieć sod w Am 3,7 jako tajemne zrządzenia Bożej Opatrzności.
Dwukrotnie posługuje się terminem sod prorok Jeremiasz. W poetyckim tekście, przedstawiającym różnicę pomiędzy prawdziwymi a fałszywymi prorokami, czytamy: Kto stanął w „sod” JHWH i zobaczył i usłyszał Jego słowo? (Jr 23,18), zaś cztery wersety dalej: Gdyby stali w moim „sod”, ogłosiliby moje słowo ludowi i zawróciliby ich z ich złej drogi i ze zła ich uczynków (Jr 23,22).
W obu wersetach problemem jest przełożenie zwrotu ‘amad besod (stać w sod). Jeżeli przyjmiemy, że w obu wersetach sod oznacza naradę, jaka odbywa się na niebiańskim dworze Boga, wówczas należałoby przełożyć: uczestniczyć w radzie (Biblia Warszawska), brać udział w radzie (Biblia Poznańska) lub bardziej literalnie, jak w Biblii Gdańskiej i Biblii Tysiąclecia: stać w radzie. Zdecydowana większość przekładów zarówno polskich jak i obcojęzycznych tłumaczy w ten sposób.
Możliwa jest jednak jeszcze inna interpretacja, którą obrała hiszpańska Biblia Reina Valera36 oraz angielska Bible in Basic English37. Ich tłumacze odczytali zwrot ‘amad besod (stać w sod) jako metaforę wyrażającą ideę przebywania w kręgu Bożych tajemnic, posiadania wiedzy właściwej Bogu. Taki przekład nadaje poetyzmu tekstowi biblijnemu i doskonale współgra z sensem sod w proroctwie Amosa (Am 3,7). Wprawdzie L. Stachowiak w tłumaczeniu zamieszczonym w KUL-owskim komentarzu do Księgi Jeremiasza optuje za przekładem, który przygotował dla Biblii Tysiąclecia, niemniej dopuszcza również drugie znaczenie sod w omawianych przez nas wersetach: zamierzone przez Boga interwencje wobec świata i ludzi, które On objawia swoim sługom prorokom38. Czyli, innymi słowy, stać w Bożym „sod” mogłoby oznaczać: znać Boże plany, być gotowym na Jego interwencję, mieć świadomość działania Jego Opatrzności w dziejach świata.
Na koniec przyjrzyjmy się dwom wersetom, w których sod wprawia tłumaczy Biblii w nie lada ambaras. Oba teksty należą do literatury sapiencjalnej i mogą mieć charakter przysłowia: „Sod” JHWH dla tych, którzy się Go boją a Jego przymierze, aby uczynić ich mądrymi (Ps 25,14) oraz: Gdyż obrzydzeniem dla JHWH jest (człowiek) przewrotny a z prawymi jego „sod” (Prz 3,32). W obu wersetach sod wyraża rodzaj pozytywnej relacji między Bogiem a człowiekiem, stąd też większość tłumaczy interpretuje go w trzecim z podanych na początku znaczeń, w relacjach międzyludzkich, mianowicie jako przyjaźń, zażyłość, intymność. Biblia Tysiąclecia wyrazi to czasownikowo: Pan przyjaźnie obcuje z tymi, którzy się Go boją (Ps 25,14) i: Pan brzydzi się przewrotnym, a z wiernymi obcuje przyjaźnie (Prz 3,32). Podobny sens ma większość polskich i obcojęzycznych tłumaczeń Pisma Świętego, ale równie dobrze można odczytać za Biblią Gdańską (i wieloma obcojęzycznymi przekładami): Tajemnica Pańska objawiona jest tym, którzy się Go boją (Ps 25,14) oraz: Przewrotny jest obrzydliwością przed Panem, ale ze szczerymi tajemnica Jego (Prz 3,32).
Zwłaszcza paraleliczna budowa Ps 25,14 może sugerować zasadność interpretacji sod jako tajemnica w badanym wersecie. Czasownik j-d-‘ w koniugacji hifil z zaimkiem sufigowanym (lehodi‘am), który tłumaczymy: aby sprawić, że będą wiedzieli; lub: aby uczynić ich mądrymi, należy do kręgu semantycznego czasowników, które oznaczają wyjawienie jakiejś wiedzy lub tajemnicy, a takowe w literaturze mądrościowej – jak stwierdziliśmy powyżej – zwykle nadają rzeczownikowi sod właśnie znaczenia sekretu, tajemnicy.
Do rozmaitych prób odczytania Ps 25,14 i Prz 3,32 chcielibyśmy dodać dwie następujące, których wprawdzie nie znaleźliśmy w żadnym z dotychczasowych przekładów, ale które w świetle wcześniejszych rozważań zawartych w niniejszym artykule, wydają nam się zasadne: Opatrzność Pana nad tymi, którzy się Go boją (Ps 25,14) i: Pan brzydzi się przewrotnym, a nad wiernymi Jego Opatrzność (Prz 3,32).
* * *
W konkluzji możemy stwierdzić, że hebrajski rzeczownik sod zawiera dwie konotacje znaczeniowe, które czynią go bliskim idei Bożej Opatrzności. Sod bowiem wyraża pełną wzajemnej troski i ufności relację bliskiej przyjaźni między osobami oraz tajemniczy, ukryty plan, dotyczący przyszłości. Również Boża Opatrzność cechuje się z jednej strony pełną miłości troską o człowieka, z drugiej zaś dotyczy niepoznawalnych, sekretnych zamiarów Boga, realizujących się w historii. Stąd też w niektórych wersetach biblijnych, zwłaszcza w Hi 29,4; Ps 25,14 i Prz 3,32, gdzie pojawia się rzeczownik sod w kontekście relacji pomiędzy Bogiem a człowiekiem, byłoby możliwe również przetłumaczenie z użyciem określenia Boża Opatrzność.
ks.Krzysztof Bardski
kbardski@yahoo.com
1 Inne artykuły poświęcone tej kwestii:K. Bardski, „Pequddah i episkop?: w poszukiwaniu biblijnej terminologii dla Bożej Opatrzności”, Warszawskie Studia Teologiczne 19 (2006) 65-82; Tenże, „Pronoia: Filologiczny przyczynek do biblijnej teologii Opatrzności Bożej”, w: “Bóg jest miłością” (1J 4,16). Studia dla Księdza Profesora Józefa Kudasiewicza w 80. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski, Rozprawy I Studia Biblijne 25, Vocatio, Warszawa 2006, s. 45-55
2 R.E. Brown, J.A. Fitzmyer, R.E. Murphy, Katolicki Komentarz Biblijny, opr. wyd. pol. W. Chrostowski, Warszawa 2001, 1698n (73,196).
3 Kwerendę przeprowadzono przy pomocy programu komputerowego BibleWorks 6.0 oraz kilkunastu innych wydań.
4 Syr 14 razy (9 w formie rzeczownikowej, 5 czasownikowej), Prz 5 razy, Hi 3 razy, Ps 6 razy.
5 Jr 4 razy, raz w Ez i Am.
6 Rdz 49,6.
7 Stąd też pominięcie lub marginalne potraktowanie czasownika s-w-d w opracowaniach protestanckich (np. E. Jenni, C. Westermann, Theologisches Handwörterbuch zum Alten Testament, München 1971).
8 Syr 8,17 (Z głupcem nie bądź zażyły); 9,3 (z prostytutką nie bądź zażyły); 9,14 (z mędrcami bądź zażyły); 42,12 (w gronie kobiet niech nie pozwala sobie na zażyłość – w kontekście dobrego wychowania córki).
9 Syr 7,14: Nie bierz udziału w radzie książąt. C. Mopsik tłumaczy: Nie przemawiaj w zgromadzeniu książąt (Ne pérore pas dans l’assemblée des princes. La Sagesse de ben Sira, Paris 2003, 107)
10 Ps 64,3.
11 Ps 89,8.
12 Ps 111,1.
13 Jr 6,11.
14 Jr 15,17.
15 Ez 13,9.
16 Prz 11,13; 20,11; 25,9; Syr 3,19; 15,20; Am 3,7.
17 Syr 41,23.
18 Syr 31(34),2.
19 Syr 40,29.
20 Rdz 49,6; Ps 83,6. W Ps 64,3 sod mere‘im może również oznaczać: spisek złoczyńców, niemnijej jednak w świetle paralelicznej budowy wersetu bardziej prawdopodobne jest znaczenie: zgromadzenie złoczyńców lub rada złoczyńców.
21 Syr 8,17; 9,3.14; 42,12.
22 W podobnym znaczeniu sod również w Syr 9,15; Ps 55,15.
23 Np. Ps 2,2; 31,14. L. Alonso Schoekel (Diccionario biblico hebreo-espa?ol, Valencia 1991, 295) sugeruje możliwość pochodzenia rdzenia j-s-d od s-w-d.
24 Zob. D. Winton Thomas, The interpretation of besod in Job 29,4, Journal of the Biblical Literature 65 (1946) 63-66.
25 Sod JHWH: Ps 25,14; Jr 23,18; sod Eloach: Hi 15,8; 29,4.
26 Sodi (moja tajemnica): Jr 23,22; sodo (Jego tajemnica): Am 3,7; Prz 3,32.
27 Tzw. Nova Vulgata (tekst zatwierdzony przez Stolicę Apostolską jako podstawa dla czytań liturgicznych w języku łacińskim) w całym wersecie zmienia tylko jedno słowo: zamiast secreto (potajemnie) czytamy tam: familiaris (poufale, zażyle, na sposób rodzinny)
28 R. Brandstaetter, Cztery poematy biblijne, Warszawa 1972, 116.
29 Tak w najnowszym, piątym wydaniu Biblii Tysiąclecia, wcześniejsze miały w tym miejscu: osłaniał.
30 Cz. Jakubiec, Księga Hioba, Pismo Święte Starego Testamentu (tzw. Komentarz KUL-owski) 7/1, Poznań-Warszawa 1974, 186.
31 Wersja robocza, publikacja w przygotowaniu.
32 Por. D. Winton Thomas, The interpretation of besod in Job 29,4, Journal of the Biblical Literature 65 (1946) 63-66.
33 E. Hatch, H.A. Redpath, A Concordance to the Septuagint, Oxford 1897, t.1,528n.
34 Np.. Hi 6,14; 24,12. Szerzej na ten temat w: K. Bardski, Pequddah i episkop?: w poszukiwaniu biblijnej terminologii dla Bożej Opatrzności (w przygotowaniu).
35 Prz 11,13; 20,11; 25,9; Syr 3,19; 15,20; 31(34),2; 40,29; 41,23.
36 Tekst nie został zmieniony w kolejnych rewizjach z 1909, 1960 i 1995.(w.18: ?quién estuvo en el secreto de Jehová? w.22: Si ellos hubieran estado en mi secreto…)
37 Wydania od 1949 do 1964: w.18: For which of them has knowledge of the secret of the Lord? w.22: But if they had been in my secret.
38 L. Stachowiak, Księga Jeremiasza, Pismo Święte Starego Testamentu 10/1, Poznań 1967, 279.
—————