Krzysztof Bardski
Tajemnica wiary w symboliczno-alegorycznej interpretacji obrazów biblijnych
W ikonografii wschodniego chrześcijaństwa można spotkać przedstawienie wiary jako jednej z trzech małych dziewczynek w objęciach starszej matrony, starotestamentalnej mądrości. Pozostałe dzieweczki to – zgodnie z tradycją trzech cnót teologicznych – nadzieja i miłość.
Wiara, podobnie jak inne nieprzedstawialne graficznie tajemnice, wywoływała w wyobraźni chrześcijan starożytności i średniowiecza rozliczne skojarzenia z obrazami biblijnymi. Niektóre z nich zostały zasugerowane przez autorów tekstu natchnionego, pozostałe zaś narodziły się dzięki komentarzom, homiliom i innym pismom Ojców Kościoła.
W naszym artykule przedstawimy kilkanaście symboliczno-alegorycznych interpretacji obrazów biblijnych, które no przestrzeni wieków inspirowały chrześcijan do kontemplacji tajemnicy, jaką jest wiara. Jako bazę źródłową przyjęliśmy najważniejsze zbiory interpretacji symboliczno-alegorycznych ze starożytności i średniowiecza, takie jak Formulae spiritalis intelligentiae Eucheriusza z Lyonu1, Clavis Pseudo-Melitona2 oraz Allegoriae totius Scripturae Garniera z Langres3.
Nasze opracowanie nie będzie jednak wyłącznie prezentacją opinii starożytnych i średniowiecznych pisarzy. Chcielibyśmy, w myśl zaleceń Benedykla XVI, dotyczących żywej tradycji Kościoła, zawartych w adhortacji Verbum Domini, dokonać twórczej refleksji nad symboliczno-alegoryczną spuścizną Kościoła, aby wydobyć te wątki, które nadal przemawiają do wyobraźni odbiorców, pominąć zaś te, które – różnych względów – utraciły swoją aktualność.
Pierwsze cztery obrazy odwołują się do tajemnicy wiary już na poziomie metaforyki zamierzonej przez autora natchnionego i nie wymagają alegoryzacji. W Mt 17,20 wiara zostaje porównana w słowach Jezusa do ziarnka gorczycy. Gdy uczniowie skarżą się Nauczycielowi, że nie mogli wypędzić złego ducha z chłopca chorego na epilepsją, On odpowiada: Z powodu małej wiary waszej. Bo zaprawdę, powiadam wam: Jeśli będziecie mieć wiarę jak ziarnko gorczycy, powiecie tej górze: “Przesuń się stąd tam!”, a przesunie się. I nic niemożliwego nie będzie dla was. Tekst ten przywodzi na myśl przypowieść o królestwie niebieskim podobnym do ziarnka gorczycy4 i wydaje się sugerować podobne tertium comparationis5. Wiara jawi się jako coś dynamicznego, posiadającego wewnętrzną moc wzrostu. Na pierwszy rzut oka wydaje się czymś błahym, pozbawionym siły oddziaływania, ostatecznie jednak posiada moc, aby przenosić góry. Sądzimy, że porównanie wiary do ziarnka gorczycy może również zawierać głębszy sens wynikający z kontekstu, jaki nadają mu sąsiednie wersety 22 i 23, w których Jezus zapowiada swoją śmierć i zmartwychwstanie, bowiem sednem wiary chrześcijańskiej jest misterium paschalne Chrystusa. Zbawiciel złożony w grobie i powstający z martwych może być porównany do ziarna złożonego w ziemi i kiełkującego, co zostało wyrażone w przypowieści o ziarnie pszenicy w J 12,24. Podobnie wiara w Jego śmierć i zmartwychwstanie może być potężną dynamiczną siłą w życiu chrześcijanina.
Drugi obraz biblijny znajdujemy w Ef 6,16. W kontekście duchowej zbroi chrześcijanina, autor natchniony pisze: W każdym położeniu bierzcie wiarę jako tarczę, dzięki której zdołacie zgasić wszystkie rozżarzone pociski Złego. Wprawdzie obraz został zaczerpnięty z ikonosfery militarnej, niemniej jednak najstarsze komentarze chrześcijańskie do tej metafory wysuwają na pierwszy plan wcześniejszy kontekst dotyczący głoszenia Ewangelii pokoju6. Walka bowiem, w której tak ważną rolę obronną pełni wiara, nie jest toczona przeciwko żadnemu człowiekowi, ale – jak pisze autor natchniony – przeciw Zwierzchnościom, przeciw Władzom, przeciw rządcom świata tych ciemności, przeciw pierwiastkom duchowym zła na wyżynach niebieskich (Ef 6,12). Obraz ten wydaje się być bliski metaforze pancerza z 1Tes 5,8: My zaś, którzy do dnia należymy, bądźmy trzeźwi, odziani w pancerz wiary i miłości oraz hełm nadziei zbawienia. W obu tekstach sednem jest ochrona życia. Zarówno tarcza, jak i pancerz7 osłaniają przed grotami strzał i ciosami zadawanymi przez wroga. Bezpośredni kontekst, zwłaszcza werset 10, mówiący o Chrystusie, który za nas umarł, abyśmy, czy żywi, czy umarli, razem z Nim żyli, zaprasza nas do tego, byśmy postrzegali tarczę i pancerz wiary jako chroniące nowego życia, jakim obdarzył nas Chrystus przez swoją mękę, śmierć i zmartwychwstanie.
Do metaforyki militarnej nawiązuje również tekst 1Tm 6,12, w którym autor natchniony zachęca adresata: Walcz w dobrych zawodach wiary, zdobądź życie wieczne: do niego zostałeś powołany i o nim złożyłeś dobre wyznanie wobec wielu świadków. W przekładzie Biblii Tysiąclecia początkową frazę przetłumaczono: Walcz w dobrych zawodach o wiarę. Sądzimy jednak zwrot ag?n t?s piste?s lepiej oddać literalnie z zastosowaniem dopełniacza. Nie chodzi bowiem tylko o osiągnięcie pewnego celu, jakim jest wiara (lub ustrzeżenie, zachowanie wiary), ale o całość życia chrześcijańskiego odczytanego w kluczu wiary. Zawody wiary stanowią metaforę religijnego życia chrześcijanina, który już otrzymał dar zmartwychwstania i nowego życia w Chrystusie, lecz wobec wyzwań świata i przeciwności, jakie go spotykają, toczy zmaganie, które w szerokim sensie można określić jako bój lub zawody wiary. Wiara jest nie tylko elementem, o który toczy się bój, lecz ona nadaje sens i określa całość zmagań chrześcijańskiego życia.
Mateusz zwięźle opisuje cud Jezusa, jaki miał miejsce, gdy zbliżał się do domu zwierzchnika synagogi: Wtem jakaś kobieta, która dwanaście lat cierpiała na krwotok, podeszła z tyłu i dotknęła się frędzli Jego płaszcza. Bo sobie mówiła: Żebym się choć Jego płaszcza dotknęła, a będę zdrowa. Jezus obrócił się, i widząc ją, rzekł: «Ufaj, córko! Twoja wiara cię ocaliła». I od tej chwili kobieta była zdrowa (Mt 9,20-22). Jezusowe słowa o wierze odnoszą się zapewne do wewnętrznego przekonania kobiety, iż może zostać uzdrowiona przez Zbawiciela. Można jednak – interpretując w sposób symboliczny całość wydarzenia – spróbować odnieść je do sytuacji opisanej we fragmencie: obrazem wiary byłoby samo dotknięcie frędzli Jezusa. Wiara jest zatem dotknięciem Tego, który jest samym życiem i ocala od śmierci8. Symbolika szaty odnosi się często do tego, co zewnętrzne, widoczne. W przypadku Jezusa może oznaczać Jego człowieczeństwo, które kryje w sobie Jego bóstwo. Przez wiarę w jego człowieczeństwo, a zwłaszcza w fakt, że umarł i zmartwychwstał, dotykamy Go w sposób duchowy, przyjmując od Niego dar uzdrowienia.
W kolejnych obrazach biblijnych nie znajdziemy bezposredniego odniesienia do tajemnicy wiary na płaszczyźnie sensu zamierzonego przez autora, lecz odwołamy się do analogii sugerujących pewne skojarzenia.
Garnier z Langres9 widzi wiarę w symbolu gwiazdy betlejemskiej z Mt 2,9: A oto gwiazda, którą widzieli na Wschodzie, szła przed nimi, aż przyszła i zatrzymała się nad miejscem, gdzie było Dziecię. Zasadniczo symbolikę gwiazdy, w szczególności zaś gwiazdy porannej, odnoszono w starożytności i średniowieczu do Maryi lub Chrystusa10, w tym jednak przypadku gwiazda jest tym, co prowadzi do Niego. Kontekst narracyjny ukazujący mędrców wędrujących w ciemności nocy za światłem gwiazdy, aby u kresu ich wędrówki, gdy gwiazda zatrzyma się, ujrzeć Dziecię Jezus, z perspektywy analogii wiary kojarzony jest z rolą, jaką wiara odgrywa w życiu chrześcijanina. Wędrujemy w ciemności doczesnego życia za światłem wiary, kierując nasze kroki ku Chrystusowi. Przybliżamy się do Niego prowadzeni jej blaskiem. Gdy jednak ujrzymy Go twarzą w twarz w Królestwie Niebieskim, wówczas wiara nie będzie potrzebna. Gwiazda doprowadzi nas do celu.
Bardzo nośnym i wykorzystywanym w interpretacji różnych passusów biblijnych symbolem jest odniesienie wiary do bramy. Brama oznacza pewien element oddzielający dwie przestrzenie – wewnętrzną i zewnętrzną. Brama może być otwarta, wówczas staje się pośredniczką pomiędzy przestrzenią wewnętrzną a zewnętrzną. Może też być zamknięta – wówczas symbolizuje wykluczenie, odtrącenie. Wiara jako brama sugeruje wejście w przestrzeń Bożą. Dzięki wierze człowiek przekracza limity poznania i odczuwania czysto ziemskiego i wchodzi w nową rzeczywistość. Dla Pseudo-Melitona, w oparciu o Ps 118,20, wiara jest bramą Pana, przez którą wchodzą sprawiedliwi11. Eucheriusz natomiast doszukuje się symboliki wiary w otwartej i obszernej bramie, o jakiej pisze apostoł Paweł do Koryntian (1Kor 16,9) w nawiązaniu do swojej misji w Efezie12. Dla Garniera z Langres brama z Ps 127,5 (nie zawstydzi się, gdy będzie rozprawiał z nieprzyjaciółmi w bramie) symbolizuje wiarę, której prawowierny chrześcijanin broni przed heretykami13. W tej ostatniej interpretacji pobrzmiewa augustiańska symbolika Kościoła jako miasta Bożego, nowego Jeruzalem. W takim ujęciu ci, którzy znajdują się na zewnątrz bramy wiary, nie należą do Kościoła, ci zaś, którzy dzięki sakramentowi chrztu przekroczyli ją, przynależą do wspólnoty ludu Bożego.
W kontekście metafory Kościoła jako budowli wzniesionej z żywych kamieni, św. Paweł odnosi symbolikę fundamentu do osoby Jezusa Chrystusa: Fundamentu bowiem nikt nie może położyć innego, jak ten, który jest położony, a którym jest Jezus Chrystus (1Kor 3,11). Jednak w późniejszej tradycji Kościoła następuje rozszerzenie tej symboliki: w życiu konkretnego człowieka i całej wspólnoty tym fundamentem staje się wiara w Jezusa Chrystusa14. To na niej wznosi się cała budowla zarówno indywidualnego życia duchowego, jak i społeczności wierzących. Tę symbolikę Garnier z Langres motywuje wersetem Ps 136,7 (Przypomnij, Panie, synom Edomu, dzień Jeruzalem, kiedy oni mówili: «Burzcie, burzcie – aż do jej fundamentów!»). Jeruzalem oznacza w tym wersecie Kościół, który jego nieprzyjaciele pragną zniszczyć aż do samych fundamentów, czyli zachwiać jego wiarę15. W indywidualnym wymiarze życia chrześcijanina symbolika wiary jako fundamentu może zyskać potwierdzenie w zestawieniu z przypowieścią o domu zbudowanym na skale z Mt 7,24-27: wiara w Jezusa polega nie tylko na słuchaniu Jego słowa, ale i odniesieniu go do własnego życia w wymiarze praktycznym, w zawierzeniu Jego słowu.
Bardzo bogata i wieloraka jest w tradycji Kościoła symbolika złota. W zależności od kontekstów interpretacyjnych może oznaczać ono bóstwo Chrystusa, miłość, mądrość, Prawo i proroków, potęgę, królowanie, duchowe rozumienie Biblii, chwałę niebiańskiego Jeruzalem, blask świętości, doskonałość cnót, poznanie prawdy itd. Odnaleźliśmy jednak kilka odniesień symbolicznych motywu złota do tajemnicy wiary. Zacznijmy od św. Augustyna, który komentując Ps 97,3 (Ogień idzie przed Jego obliczem i pożera dokoła Jego nieprzyjaciół), stwierdza, iż ogień, o jakim mówi psalm, odnosi się do słów Jezusa: przyszedłem ogień rzucić na ziemie (Łk 12,49). Ogień ten pożera siano a oczyszcza złoto, po czym dodaje, że tym złotem jest wiara, sianem zaś – pożądliwość cielesna16. Pseudo-Meliton z Sardes symbolikę wiary jako złota buduje w oparciu o Ps 45,10: Córki królewskie wychodzą ci na spotkanie, królowa w złocie z Ofiru stoi po twojej prawicy17. Tradycja Kościoła odczytuje ten psalm królewski w sensie chrystologicznym: królem jest Jezus, natomiast królową stojącą po Jego prawicy – Kościół święty. Złoto z Ofiru, które uwydatnia piękno królewskiej małżonki, w interpretacji Pseudo-Melitona oznacza wiarę. Kościół jest piękny dzięki szczerej i autentycznej wierze jego członków.
Zgodna tradycja starożytnych i średniowiecznych interpretatorów18 odnosi do pieczęci wiary (signaculum fidei) symbolikę pierścienia, jaki ojciec każe włożyć na palec syna marnotrawnego po jego powrocie (Łk 15,22). Liturgiczny kontekst takiej interpretacji wskazuje na chrzest święty. Najstarsza tradycja Kościoła, zwłaszcza w czasach, kiedy dopuszczano tylko jednorazowe i to dotyczące najcięższych grzechów (tzw. tria capitalia – zabójstwo, cudzołóstwo i apostazja) nakładanie pokuty kanonicznej i udzielanie sakramentu pojednania, odnosiła przypowieść o synu marnotrawnym do katechumenów przyjmujących chrzest, zwłaszcza że udzielano go z zasady w wieku dojrzałym. W powracającym synu widziano zatem pogan, którzy porzuciwszy fałszywe wierzenia, dostępują pojednania z Bogiem, podczas gdy w synu, który nie opuścił ojcowskiego domu widziano naród Żydowski. Z sakramentem chrztu wiązała się symbolika opieczętowania. Ryt ten odciskał na katechumenie niezatarte znamię. Stąd też wywodzi się skojarzenie z pierścieniem, gdyż zarówno w starożytności, jak i w średniowieczu używano go do stawiania pieczęci. Miłosierny ojciec, przyjmując powracającego syna, obdarza go pieczęcią, podobnie Bóg obdarza pieczęcią wiary nowoochrzczonego.
Współczesna praktyka pastoralna każe nam jednak przeinterpretować tę tradycję, gdyż wraz z historycznymi zmianami dotyczącymi sprawowania sakramentów, bardziej adekwatne jest odczytanie przypowieści o synu marnotrawnym w odniesieniu do chrześcijanina, który po dopuszczeniu się grzechu, przystępuje do sakramentu pokuty i pojednania. Również – w duchu dialogu i pojednania z narodem Żydowskim – postać starszego syna, przedstawiona negatywnie, nie powinna być odnoszona do naszych starszych braci w wierze, lecz raczej do tych chrześcijan, którzy uważają się za porządnych i uczciwych, gdyż nie dopuścili się ciężkich czynów grzesznych, lecz w swoim sercu pełni są pychy i pogardy wobec innych. W takim kontekście pastoralnym pierścień oznaczałby wiarę w Boże miłosierdzie i przywrócenie utraconych praw synowskich. Dodatkowym argumentem aktualizującym symbolikę ojcowskiego pierścienia jako daru wiary jest przywołanie Ga 3,26: Wszyscy bowiem dzięki tej wierze jesteście synami Bożymi – w Chrystusie Jezusie. Według św. Pawła to właśnie dzięki wierze stajemy się synami Bożymi. Wraz z sakramentem pojednania otrzymujemy na nowo pełnię praw synowskich. Bóg odnawia w nas dar wiary, z którym obrazowo możemy skojarzyć pierścień na palcu syna marnotrawnego.
U Garniera z Langres znajdujemy następujące wyjaśnienie: Laska oznacza wiarę, gdyż czytamy w Księdze Rodzaju: ”Weź laskę do ręki, gdyż nią uczynisz znaki”(Wj 4,17), to znaczy: niezachwianą wiarę wypełnij w działaniu, gdyż dzięki niej musisz dokonywać cudów19. Oczywiście słowa zawarte w cytacie dotyczą powołania Mojżesza. Bóg każe mu wziąć do ręki laskę, dzięki której dokona znaków wobec faraona, rozdzieli odmęty Morza Czerwonego i wyprowadzi wodę ze skały. Jednak dla pełnego zrozumienia powyższej interpretacji należy przytoczyć również słowa Jezusa: Jeśli będziecie mieć wiarę jak ziarnko gorczycy, powiecie tej górze: “Przesuń się stąd tam!”, a przesunie się. I nic niemożliwego nie będzie dla was (Mt 17,20) . Podobnie jak laska była dla Mojżesza narzędziem, za pomocą którego dokonywał znaków, tak samo wiara jest dla chrześcijanina „narzędziem”, za pomocą którego może dokonywać cudów.
Szczegółowo opisywany w Pięcioksięgu kult starotestamentalny odczytywany był w tradycji Kościoła jako symboliczno-alegoryczna zapowiedź nowego, duchowego kultu w Chrystusie. Ołtarz świątyni jerozolimskiej często odnoszony był do krzyża Chrystusowego, gdzie dokonała się doskonała ofiara Nowego Przymierza. Jednak przestrzenią sakralną, w której dokonuje się kult w duchu i w prawdzie (J 4,23), jest wiara. Dlatego też zarówno Eucheriusz, jak i Garnier z Langres widzą w ołtarzu świątyni jerozolimskiej symbol wiary20. Na poparcie takiej interpretacji obaj autorzy przywołują Ps 51,21: Wtedy będą Ci się podobać prawe ofiary, dary i całopalenia, wtedy będą składać cielce na Twoim ołtarzu. Użyty przez psalmistę czas przyszły wskazuje na profetyczny wymiar tekstu, stąd też komentatorzy chrześcijańscy widzą tu zapowiedź duchowych ofiar składanych na ołtarzu wiary.
Znana w starożytnej ikonografii a przybliżona nam przez Henryka Sienkiewicza w powieści Quo Vadis symbolika ryby, odnosiła ją do Chrystusa. Wynikało to między innymi z akronimicznego odczytania greckiego słowa ichthys (ryba) jako utworzonego z pierwszych liter wyrażenia Jezus Chrystus, Boży Syn, Zbawiciel. Mniej znana, aczkolwiek obecna już u Eucheriusza symbolika kojarzy rybę z tajemnicą wiary. Nasz autor nie przywołuje wprawdzie konkretnego passusu biblijnego, jednak obszernie komentuje takie zestawienie21. Ryba żyje ukryta pod powierzchnią wody, niewidoczna ludzkim oczom. Podobnie i wiara: rodzi się we wodzie chrztu świętego, w ukryciu, w głębi ludzkiego serca, odnosi się do rzeczy niewidzialnych tu na ziemi, karmi się niewidzialną pomocą Boga oraz prowadzi ku niewidzialnej nagrodzie życia wiecznego.
Również u Garniera z Langres znajdujemy symbolikę wiary jako ryby22. Powołuje się on na przypowieść Jezusa o szczodrobliwym ojcu: Jeżeli którego z was, ojców, syn poprosi … o rybę, czy zamiast ryby poda mu węża? (Łk 11,11). Wiara jest zatem postrzegana przede wszystkim jako dar Boga. Symbolika ta wpisuje się jednak w kontekst interpretacji całej przypowieści jako odnoszącej się do trzech cnót teologicznych: pytanie o chleb dotyczy miłości, pytanie o jajko – nadziei, o rybę – wiary23.
Podobnie w kontekście triady wiara-nadzieja-miłość odczytywany był werset z księgi Koheleta: powróz potrójny niełatwo się zerwie (Koh 3,12). Poza symboliką numeryczną, niektórzy autorzy podkreślali rolę wiary jako sznura łączącego człowieka z Bogiem. Nie chcą powtarzać w tym miejscu wcześniejszych publikacji, odsyłamy do naszego opracowania poświęconego temu wersetowi24.
* * *
Przedstawiony skrótowo zarys starożytnej i średniowiecznej symboliki dotyczącej wiary daje nam wstępny wgląd w bogactwo skojarzeń skrypturystycznych związanych z kontemplacją i osobistym doświadczeniem autorów w odniesieniu do jednej z cnót teologicznych. Ziarno gorczycy, tarcza, zmagania, dotknięcie frędzli szaty Chrystusa, światło gwiazdy betlejemskiej, brama, fundament, złoto z Ofiru, pierścień, laska Mojżesza, ołtarz świątyni, ryba i powróz – to tylko niektóre z obrazów, jakimi dawni autorzy posługiwali się, by unaocznić to, co niewidzialne; by wyrazić to, co niewyrażalne w naszej relacji do Boga.
W poczekalni na lotnisku w Rydze, czekając na transfer w drodze powrotnej po rekolekcjach głoszonych Siostrom Misjonarkom Miłości w Kretyndze, zgoła inne skojarzenia symboliczne przywodzą na myśl tajemnicę wiary. Gniazdko elektryczne, które udało mi się znaleźć, by podłączyć netbook i dokończyć ten artykuł, może przywoływać na myśl niewidzialną energię Boga, której on sam nam udziela, gdy dzięki wierze przystępujemy do Niego. Gdybyście mieli wiarę jak ziarnko gorczycy… Karta kredytowa dająca dostęp do środków w banku na drugim końcu świata – też może kojarzyć się z wiarą, która otwiera przed nami daleko większe bogactwa samego Stwórcy.
Każda epoka, każdy człowiek, ma swój świat symboli, które odwołując się do konkretnych, namacalnych rzeczy, jakie nas otaczają, otwierają nasze oczy, aby kontemplowały to, co nieskończone. Symbole tworzone i rozwijane w starożytności i średniowieczu na bazie obrazów biblijnych ożywiały i karmiły wiarę ludzi tamtych czasów. Wydaje się, że wiek XXI też ma szansę stać się czasem odnowy myślenia symbolicznego, dzięki rozwijającej się kulturze obrazu. Warto zastanowić się, w jaki sposób ubogacać wiarę dzisiejszego człowieka we wrażenia wizualne, zaczerpnięte zwłaszcza z tekstu biblijnego, by stały się one symbolami zapraszającymi do zatrzymania się i kontemplacji. Na pewno dawni autorzy mają nam w tej dziedzinie wiele do podpowiedzenia.
ks. Krzysztof Bardski, UKSW Warszawa
kbardski@yahoo.com
Summary
The Mystery of Faith in Symbolical-allegorical Interpretations of Biblical Images
The article presents and analyses early Christian and medieval scriptural symbols connected with the mystery of faith: mustard seed, shield, struggle, touching the tunica of Jesus, light of the star, gate, fundament, gold of Ophir, ring, staff of Moses, altar of the temple, fish, threefold cord.
Przypisy:
1 Eucheriusz z Lyonu, Formulae spiritalis intelligentiae; PL 50,727-772 (wersja dłuższa z interpolacjami z Bedy); CSEL 31 (C. Wotke, 1984) 3-62 (wersja krótsza, uważana za pierwotną).
2 Pseudo-Meliton z Sardes, Clavis; J. P. Laurant, Symbolisme et Écriture, Paris 1988, 265-336 (Codex Claromontanus).
3 Garnier z Langres (z Rochefort) (Pseudo-Raban Maur), Allegoriae totius Scripturae; PL 112,849-1088.
4 Por. Łk 18,19. Na analogiczność metafor zwraca uwagę Ambroży z Mediolanu, Exposiio Evangelii secundum Lucam, ad loc., PL 15,1746A-B.
5 W metaforach i porównaniach jest to powód dla którego dwa motywy literackie zostały ze sobą zestawione.
6 Ef 6,15; Zob. Tertulian, Adversus Marcionem, 14; PL 2,340B-C; Cyprian, Epistola 56 ad Thibaritanos , 8; PL 4,356B.
7 Wyrażenie th?rax piste?s (pancerz wiary) oznacza metalową, tłoczoną osłonę, często kunsztownie zdobioną, przywiązaną rzemieniami do klatki piersiowej wojownika.
8 Por. Ambroży z Mediolanu, De bono mortis, 57; PL 14,566D.
9 Allegoriae totius Scripturae, Stella, PL 112,1502A.
10 Zob. Tamże; Ambroży z Mediolanu, Expositio Evangelii secundum Lucam, 2,45; PL 15,1569B; Ps-Meliton z Sardes, Clavis, 3,23.
11 Clavis, 9,1,14.
12 Eucheriusz z Lyonu, Formulae spiritalis intelligentiae, Ostium; PL 50,768B.
13 Allegoriae totius Scripturae, Fides, PL 112,1031A-B.
14 Ambroży z Mediolanu, Expositio Evangelii secundum Lucam, 7,189; PL 15,1750A; Eucheriusz z Lyonu, Formulae spiritalis intelligentiae, Fundamentum; PL 50,768A; Ps-Meliton z Sardes, Clavis, 9,1,19.
15 Allegoriae totius Scripturae, Fides, PL 112,935D.
16 Arserat enim fenum, ut purgaretur aurum. Aurum fides est, fenum carnalis concupiscentia est (Augustyn, Enarrationes in Psalmos, 96,7; PL37,1242).
17 Clavis, 10,1,3.
18 Eucheriusz z Lyonu, Formulae spiritalis intelligentiae, Annulus; PL 50,764A; Ps-Meliton z Sardes, Clavis, 8,4,34; Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae, Annulus; PL 112,858B.
19 Virga, fides, ut in Exodo: «Virgam tolle in manu tua, in qua facturus es signa ,» id est, fidem rectam imple in operatione, per quam debes operari miracula (Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae, Virga; PL 112,1081A).
20 Eucheriusz z Lyonu, Formulae spiritalis intelligentiae, Altare; PL 50,767B; Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae, Altare; PL 112,856B.
21 Formulae spiritalis intelligentiae, Piscis; PL 50,748C.
22 Allegoriae totius Scripturae, Piscis; PL 112,1030B.
23 Pełne wyjaśnienie przypowieści podaje Paschazjusz Radbertus, Expositio in Matthaeum, ad loc; PL,120,320D.
24 K. Bardski, Trzykrotnie zapleciony sznur Eklezjastesa (Koh 4, 12b) i jego symbolika w tradycji Izraela i Kościoła, Scriptura Sacra 3 (1999) 5-44.
—————
————————————————————
—————
————————————————————
12