Ks. Krzysztof Bardski
Hermeneutyka tekstów wchodzących w zakres tzw. objawień prywatnych i jej pastoralne implikacje
W obecnej sytuacji Kościoła w Polsce i na świecie istotną rzeczą wydaje się bliższe przyjrzenie się kwestii tzw. objawień prywatnych. Przemiany w mentalności społeczeństwa ponowoczesnego sprzyjają zainteresowaniu zjawiskami mirakularnymi, magicznymi i irracjonalnymi, równoczesnie ułatwienia komunikacyjne związane z internetem umożliwiają łatwe i bezkrytyczne rozpowszechnianie tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych.
W dotychczas opublikowanych opracowaniach dotyczących tzw. objawień prywatnych szczególny nacisk kładziono na kryteria rozeznania i oceny prawdziwości tychże objawień (ortodoksja, ortopraksja, kondycja wizjonera, okoliczności objawienia prywatnego), natomiast problemem wielokrotnie sygnalizowanym jest potrzeba specyficznej hermeneutyki w celu odpowiedniej interpretacji tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych, zwłaszcza w odniesieniu do Objawienia publicznego, jakim jest tekst Pisma świętego.
Podstawowymi tekstami Magisterium Kościoła są w tej kwestii: Konstytucja Dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum Soboru Watykańskiego II (rozdz. 4), Katechizm Kościoła Katolickiego (par. 67) oraz Posynodalna Adhortacja papieża Benedykta XVI Verbum Domini (rozdz. 14).
Zaniepokojenie może budzić również duszpasterski wymiar problematyki tzw. objawień prywatnych. Często bowiem spotykamy się z czarno-białym postrzeganiem wydarzeń i treści związanych z określonymi objawieniami prywatnymi. Wystarczy, że kompetentna Władza Kościelna orzeknie, iż nie są sprzeczne z doktryną Kościoła – wówczas zyskują w oczach wielu wiernych rangę niemalże równą Objawieniu Biblijnemu. I przeciwnie: pojawienie się negatywnej opinii co do pewnych aspektów danego objawienia prywatnego powoduje, że wszystko, co z nim związane, przypisane zostaje złej woli, oszustwu, chorobie lub działaniu Szatana, powodując frustrację i niepokój wśród tych, dla których dane objawienie prywatne było kwestią egzystencjalnie ważną.
Stąd niezwykle istotne wydaje się dostrzeżenie i dowartościowanie w tekstach wchodzących w zakres objawień prywatnych wymiaru czysto ludzkiego. Głębokie nieraz i autentyczne doświadczenie religijne zostaje bowiem wyrażone nieporadnym i nie wolnym od błędów językiem wizjonera. Pozostaje on słabym, grzesznym i wolnym człowiekiem. Byłoby czymś uwłaczającym Bożemu dziełu stworzenia, postrzeganie go jako bezwolne „medium” Ducha świętego, działającego w sposób podobny do seansu spirytystycznego.
I. Objawienie publiczne a tzw. objawienia prywatne
W pierwszym rzędzie należy podkreślić zasadnicze różnice pomiędzy a tekstem wchodzącym w zakres Objawienia publicznego a tekstem wchodzącym w zakres objawienia prywatnego (spełniającym wszystkie kryteria oceny oraz uznanym przez kompetentne władze Kościelne jako niesprzeczny z nauczaniem Kościoła):
1. Należy mieć na uwadze podstawowe rozróżnienie terminologiczne: w odniesieniu do tzw. objawień prywatnych używamy słowa objawienie jedynie w znaczeniu analogicznym względem Objawienia publicznego. Różnica pomiędzy objawieniem prywatnym a Objawieniem publicznym nie dotyczy tylko okresu historycznego lub adresatów orędzia, ale samej natury zjawiska.
2. Tekst wchodzący w zakres Objawienia publicznego (Pismo święte) należy do natchnionych źródeł teologicznych, podczas gdy tekst wchodzący w zakres objawienia prywatnego należy do nienatchnionych źródeł teologicznych. Oznacza to, że nie można twierdzić, iż Bóg jest rzeczywistym autorem jakiegokolwiek tekstu wchodzącego w zakres objawienia prywatnego (włącznie z tymi, których prawdziwość została potwierdzona autorytetem hierarchii kościelnej) w tym znaczeniu, w jakim Boże autorstwo odnosimy do tekstu Pisma Świętego. Autorami tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych są ludzie, którzy korzystając z własnej wrażliwości literackiej, własnego oglądu świata i własnej wiedzy religijnej dają świadectwo określonego przeżycia duchowego. Teksty wchodzące w zakres objawienia prywatnego mają więc charakter zwerbalizowanego świadectwa przeżycia, mogącego mieć głęboki wymiar mistyczny. Przeżycie duchowe będące u źródeł tekstu wchodzącego w zakres objawienia prywatnego ma charakter subiektywny, nie może więc zostać ani zweryfikowane ani sfalsyfikowane. Tym samym autorytet tekstu wchodzącego w zakres objawienia prywatnego opiera się na osobistym autorytecie wizjonera dającego świadectwo swojemu przeżyciu duchowemu oraz na nieweryfikowalnym charakterze doświadczenia związanego z tymże przeżyciem.
Jeżeli użyjemy słowa natchnienie w odniesieniu do wizjonera, to należałoby je rozumieć w sensie bliższym natchnieniu poetyckiemu. Pod wpływem pewnych okoliczności, impulsów wewnętrznych, w pewnych momentach swojego życia, artysta – posługując się swoimi zdolnościami i swoją wiedzą – tworzy dzieła wybitne, które zaskakują jego samego. Podobnie słowa wypowiadane przez wizjonera, pod wpływem autentycznego przeżycia religijnego, mogą przekraczać jego zwykłe możliwości twórcze i intelektualne, co nie oznacza bynajmniej, że w sposób literalny pochodzą od Boga.
3. Tekst wchodzący w zakres Objawienia publicznego, jako Słowo Boże, wymaga od chrześcijanina przyjęcia z wiarą, podczas gdy w odniesieniu do tekstu wchodzącego w zakres objawienia prywatnego, możemy mówić co najwyżej o opcjonalnym zaangażowaniu fideistycznym. Używamy sformułowania zaangażowanie fideistyczne, aby odróżnić pozytywne ustosunkowanie się do tekstu wchodzącego w zakres objawienia prywatnego od teologicznej cnoty wiary. Zaangażowanie fideistyczne nie oznacza jedynie mentalnej akceptacji treści zawartych w tekście wchodzącym w zakres objawienia prywatnego, ale również podjęcie decyzji moralnych i działań wynikających z jego przesłania. Zaangażowanie fideistyczne może ograniczać się wybiórczo do pewnych treści zawartych w tekście wchodzącym w zakres objawienia prywatnego oraz odnosić się sceptycznie do innych. Ma też charakter opcjonalny, to znaczy, iż dla autentycznego życia chrześcijańskiego i uświęcenia, teksty wchodzące w zakres objawień prywatnych nie są niezbędne.
II. Hermeneutyka tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych
W ramach omówienia kwestii hermeneutycznych dotyczących tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych, najpierw przedstawimy błędną hermeneutykę, następnie zaś wskażemy niektóre czynniki istotne dla interpretacji tych tekstów.
1. Podstawowe zagrożenie dla życia Kościoła i wiary Jego członków stanowi literalistyczna hermeneutyka o charakterze spirytystyczno-magicznym, stosowana bezrefleksyjnie wobec tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych.
a. Literalizm w interpretacji tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych polega na błędnym przeświadczeniu, iż poszczególne słowa, wyrażenia i frazy w sposób nadprzyrodzony zostały na poziomie syntaksy i semantyki (w finalnej formie tekstualnej) sformułowane przez Boga, Maryję, objawiających się aniołów lub świętych, bez uczestnictwa ludzkiego pośrednika w procesie werbalizacji tekstu wchodzącego w zakres objawienia prywatnego.
b. Hermeneutyka o charakterze spirytystycznym polega na traktowaniu osoby formułującej tekst wchodzący w zakres objawienia prywatnego jako ubezwłasnowolnione medium, którym Bóg posługuje się jak biernym narzędziem.
c. Przypisywanie charakteru magicznego tekstowi wchodzącemu w zakres objawienia prywatnego polega na mechanistycznym i koniecznościowym odnoszeniu jego przesłania do realiów życia Kościoła, świata lub poszczególnych osób. Dotyczy to zwłaszcza tekstów o charakterze przepowiedni oraz tekstów zawierających formuły warunkowe, wskazujące na konieczność nawrócenia, odmiany życia lub wypełnienia pewnych czynności w celu uniknięcia określonych kar lub uzyskania określonych dóbr duchowych.
2. W interpretacji tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych należy przyjąć kluczową rolę pewnych konwencji literackich, stosowanych przez ich autorów. Ignorowanie roli konwencji literackich w tekstach wchodzących w zakres objawień prywatnych może stanowić poważne zagrożenie dla życia religijnego wiernych.
a. Szczególnej uwagi wymaga konwencja literacka polegająca na formułowaniu wypowiedzi w pierwszej osobie liczby pojedynczej. Ignorowanie faktu, iż mamy tu do czynienia z konwencją literacką może być niebezpiecznym czynnikiem kompulsywnym wobec odbiorcy tekstu. Zostaje on postawiony przed alternatywnym wyborem pomiędzy koniecznością literalistycznej hermeneutyki a uznaniem za kłamstwo lub urojenie tekstu wchodzącego w zakres objawienia prywatnego. Tymczasem zastosowanie kryterium konwencji literackiej pozwala w określonym tekście wchodzącym w zakres objawienia prywatnego dostrzec autentyczne i szczere świadectwo przeżycia religijnego, jakiego doświadczył autor tekstu, pozostawiając odbiorcy wolność w przyjęciu lub zlekceważeniu przesłania.
b. Wprawdzie objawienia prywatne różnią się istotowo od Objawienia publicznego, niemniej jednak niektóre zasady interpretacyjne, jakimi posługuje się hermeneutyka biblijna, mogą mieć również zastosowanie w odniesieniu do objawień prywatnych. Należy do nich w pierwszym rzędzie uwzględnienie kontekstu życiowego tekstu wchodzącego w zakres objawienia prywatnego. Należy zatem jego treść interpretować w świetle specyfiki osobowej autora, kontekstu kulturowego, historycznego i religijnego.
III. Implikacje duszpasterskie
W świetle powyższych rozważań sądzimy, że warto zwrócić uwagę na szereg postulatów, mogących pomóc zarówno w racjonalnym oraz zgodnym z doktryną i tradycją Kościoła podejściu do tzw. objawień prywatnych, jak i uniknąć zagrożeń dla społeczności wiernych i życia religijnego poszczególnych chrześcijan.
1. Konieczne jest podkreślanie radykalnej i istotowej różnicy pomiędzy Pismem Świętym (tekstem natchnionym wchodzącym w zakres objawienia publicznego) a nienatchnionymi tekstami wchodzącymi w zakres objawień prywatnych. „Jezus Chrystus jest ostatecznym Słowem Boga”, całe Pismo Święte odnosi się do Niego, w nim się wypełnia i nie potrzebuje żadnego dodatkowego „tekstu” uzupełniającego Je.
2. W przypadku wypowiedzi lub postanowień Urzędu Nauczycielskiego Kościoła (np. nauczanie papieskie, ustanowienie określonych świąt lub form pobożności), inspirowanych tekstami wchodzącymi w zakres objawień prywatnych, należy dobitnie podkreślać, iż powodem tego nie jest sama w sobie wartość lub autorytet danego objawienia prywatnego, ale rozeznanie przez Magisterium Kościoła określonego aspektu wiary i życia chrześcijańskiego, wymagającego szczególnego dowartościowania lub aktualizacji w danej epoce, a wyrażonego w tekście wchodzącym w zakres objawienia prywatnego. Szczególną rolę odgrywa tu odniesienie treści objawienia prywatnego do Objawienia publicznego.
3. Również konieczne jest uświadamianie, iż sam fakt udzielenia danej publikacji imprimatur i nihil obstat, nie stanowi zachęty do zaangażowania fideistycznego w przesłanie w niej zawarte, lecz wyłącznie stwierdzenie, że dany tekst nie zawiera treści sprzecznych z nauczaniem Kościoła.
4. Należy mieć na uwadze, że mirakularna aura otaczająca tzw. objawienia prywatne oddziałuje szczególnie na wyobraźnię i emocjonalność niektórych wiernych. Może to doraźnie powodować pozytywne skutki w postaci nawrócenia lub przemiany życia, w szerszym jednak wymiarze stanowi zagrożenie dla autentycznej religijności, gdyż teksty wchodzące w zakres objawień prywatnych mogą zastąpić lub odsunąć na dalszy plan prawdziwe poznanie Jezusa Chrystusa w słowach Biblii.
5. Konieczne jest promowanie postawy rozumnego dystansu i ostrożności wobec tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych, podkreślając rolę użytych w nich konwencji literackich, kontekstu historycznego, nad wszystko zaś wolności w przyjęciu lub zignorowaniu przekazywanych w nich treści. Towarzyszyć temu powinien szacunek wobec autorów tekstów wchodzących w zakres objawień prywatnych oraz zainteresowanie tymi aspektami doktryny i życia chrześcijańskiego, zawartymi w tych tekstach, które mogą przyczynić się do pogłębienia wiary i uświęcenia życia.
ks. Krzysztof Bardski
4