Sugestie moralne w symboliczno-alegorycznej interpretacji Biblii w tradycji Kościoła: przykazania miłości Boga i bliźniego.
1. Kontekst noematyczny.
Już sam tytuł Dokumentu Stolicy Apostolskiej Biblijne korzenie postępowania chrześcijańskiego wskazuje na rolę, jaką odgrywa Pismo Święte w kształtowaniu doktryny moralnej Kościoła. Jest niejako jej podstawą, źródłem, początkiem. Już bowiem od czasów starożytnych odczytywanie sensu moralnego Biblii prowadziło chrześcijan do formułowania zasad i wskazówek dotyczących postępowania w życiu.
W trójdzielnym schemacie noematycznym, jaki znajdujemy już u Orygenesa, sens moralny Biblii sytuuje się pomiędzy sensem dosłownym a sensem duchowym. W swoistej personifikacji tekstu biblijnego wielki Aleksandryjczyk porównywał sens dosłowny Pisma Świętego do ciała Słowa, sens moralny do duszy zmysłowej, natomiast sens duchowy do duszy rozumnej1.
Jednak przyjmując podstawowy dwudzielny schemat noematyczny, który zresztą podkreśla Katechizm Kościoła Katolickiego2, może pojawić się problem z zakwalifikowaniem sensu moralnego. Z jednej strony, w myśl słynnego średniowiecznego dwuwiersza – zacytowanego zresztą przez Katechizm Kościoła Katolickiego – należałoby zaliczyć sens moralny do kategorii sensu duchowego3. Z drugiej jednak, podstawowe wskazania moralne zarówno w Starym jak i Nowym Testamencie zostały sformułowane już na poziomie sensu dosłownego i z niego czerpią swoją moc obowiązującą.
Sądzimy jednak, że powyższa sprzeczność jest tylko pozorna, gdyż moralne implikacje refleksji nad tekstem biblijnym obejmują zarówno sferę sensu dosłownego jak i ponaddosłownego (duchowego).
Doktryna moralna Kościoła opiera się na dosłownym sensie biblijnym, czyli na tym, co oznaczają słowa Pisma Świętego i co odkrywamy poprzez poprawną egzegezę tekstu4. Odwołuje się do intencji autora oraz do kontekstu historyczno-kulturowego, w jakim określone nauki zostały sformułowane. W tym znaczeniu Biblia jest korzeniem postępowania chrześcijańskiego.
Jednak rola tekstu natchnionego w odniesieniu do moralności chrześcijańskiej nie ogranicza się do poziomu sensu dosłownego. Na przestrzeni wieków chrześcijanie doszukiwali się w różnorakich motywach literackich Biblii obrazów i znaków, które w sposób symboliczno-alegoryczny mogłyby ilustrować to, co stanowi treść doktryny.
Można by pokusić się o wyobrażenie swoistej spirali hermeneutycznej: sens dosłowny tekstu biblijnego prowadzi do sformułowania doktryny, która z kolei wpływa na ponaddosłowną interpretację innych motywów literackich Biblii, które chrześcijanie na przestrzeni historii odczytują jako znaki, kojarząc je z różnymi treściami tejże doktryny. W tym świetle warto odczytać słowa katechizmu Kościoła katolickiego definiujące sens duchowy: Ze względu na jedność zamysłu Bożego nie tylko tekst Pisma świętego, lecz także rzeczywistości i wydarzenia, i których mówi, mogą być znakami5.
W niniejszym artykule zastanowimy się, w jaki sposób wybrane motywy literackie zawarte w tekście biblijnym mogą być znakami, wskazującymi na podstawowe przykazanie Nowego Przymierza, jakim jest miłość Boga i bliźniego. Przewodnikami będą dla nas starożytni i średniowieczni komentatorzy biblijni, wśród których szczególną uwagę zwrócimy na Garniera z Langres i jego monumentalne dzieło Allegoriae totius Scripturae6. Najpierw jednak przyjrzyjmy się, w jaki sposób to przykazanie zostało sformułowane na kartach Nowego Testamentu.
2. Sformułowanie w przekazie ewangelicznym.
Słowa: Będziesz miłował Pana Boga twego z całego serca twego, całą duszą twoją i całym umysłem twoim, a bliźniego twego jak siebie samego znajdują się we wszystkich ewangeliach synoptycznych7. Jedynie Marek rozszerza brzmienie pierwszego z dwojga przykazań, dodając: i wszystkimi siłami twymi.
Przykazanie dotyczące miłości Boga sięga do podstawowej modlitwy judaizmu, jaką jest szema Israel, sformułowane w Pwt 6,5, natomiast przykazanie odnoszące się do miłości bliźniego nawiązuje do Kpł 19,18. Jezus więc nie ustanawia nowego prawa, lecz wydobywa pewne treści zawarte w Prawie Mojżeszowym, nadając im nowy sens; czyni z nich – jak stwierdzają ewangeliści Mateusz i Marek – największe i pierwsze przykazanie.
Kontekst sformułowania przykazania miłości Boga i bliźniego wskazuje na odniesienie do micwot Starego Testamentu. Rozmówcom – w przekazie Mateusza i Marka – Jezusa chodziło o doprecyzowanie właściwej hierarchii pośród nakazów, praw i przepisów zawartych w Torze Mojżesza. Nieco inaczej przedstawia tę kwestię św. Łukasz. W jego ujęciu nie tyle chodzi o hierarchię przykazań, ile o warunek osiągnięcia życia wiecznego. Ponadto podstawową różnicą w relacji tego ewangelisty jest fakt, że przykazania miłości Boga i bliźniego nie wypowiada sam Jezus, lecz rozmawiający z nim nomikos (znawca Tory, uczony w Prawie Mojżeszowym), co świadczyłoby o tym, że Jezus jedynie potwierdza obowiązywalność w ten sposób sformułowanej Tory.
W relacji św. Marka pojawia się dodatkowy element kultyczny, gdyż rozmówca – tym razem grammateus (znawca Pisma Świętego) – dodaje, iż wypełnianie tych przykazań znaczy o wiele więcej, niż wszystkie całopalenia i ofiary (Mk 12,33).
3. Metaforyka na poziomie sensu dosłownego
Nim zajmiemy się odniesieniami symboliczno-alegorycznymi, przyjrzyjmy się metaforyce biblijnej, która podsuwa nam szereg obrazów, stanowiących punkt wyjścia dla duchowej interpretacji przykazania miłości Boga i bliźniego.
Wśród wypowiedzi Jezusa na szczególną uwagę zasługują obrazy jarzma, ciasnej bramy i wąskiej drogi. Obraz jarzma jako symbolizującego poddanie się Bożemu prawu lub życie w bojaźni Bożej pojawia się już w Starym Testamencie (Jr 5,5; Lm 3,23). Sformułowanie Weźcie moje jarzmo na siebie i uczcie się ode mnie (Mt 11,29) Garnier z Langres8 odnosi do przykazania miłości Boga i bliźniego; to ono jest jarzmem Jezusowym, które paradoksalnie okazuje się słodkie.
Drugim obrazem jest ciasna brama i wąska droga. Pochodzi on również z metaforyki starotestamentalnej, w której droga symbolizowała sposób postępowania, a więc kierowanie się przykazaniami. Zresztą powszechnie używany w judaizmie termin na określenie zasad postępowania brzmi halacha, co wywodzi się od czasownika halak – chodzić, a więc przemierzać drogę. Wezwanie: Wchodźcie przez ciasną bramę (Mt 7,13) zostało sformułowane w formie imperatywu, zyskując tym samym wydźwięk przykazania.
Szczególnie interesującym fragmentem, na który również zwraca uwagę Garnier z Langres9, jest polecenie zawarte w Lb 15,38: Powiedz Izraelitom, niech sobie zrobią frędzle na krajach swoich szat, oni i ich potomstwo, i do każdej frędzli użyją sznurka z fioletowej purpury. Sens przykazania wyjaśnia kolejny werset, w którym czytamy: a gdy na nie spojrzycie, przypomnicie sobie wszystkie przykazania Pana, aby je wypełnić. Dla Izraelity zatem fioletowe frędzle miały być widzialnym znakiem przykazań, mamy więc już na poziomie dosłownego sensu tekstu Biblijnego wyraźny imperatyw o charakterze symboliczno-alegorycznym. Oczywiście w świetle Nowego Testamentu przepis ten nie ma charakteru obowiązującego, niemniej jednak Garnier z Langres zachęca do tego, by nosić w sercu Boże przykazania Boże10, którymi dla chrześcijanina jest miłość Boga i bliźniego.
4. Symbolika liczb
Dla starożytnych i średniowiecznych komentatorów Biblii istotne znaczenie miała symbolika liczb. W tradycji żydowskiej związana byłą szczególnie z gematrią, natomiast w chrześcijaństwie jej wartość w dużej mierze wiąże się z aleksandryjską tradycją interpretacyjną11.
W przypadku przykazania miłości Boga i bliźniego dotyczy to symboliki dwójki. Oczywiście nie jest to jedyna konotacja symboliczna tej cyfry, która bardzo często wiąże się z dwoistością Starego i Nowego Testamentu, dosłownego i duchowego sensu Biblii, boskiej i ludzkiej natury Chrystusa, duszy i ciała, kapłańskiej i królewskiej godności, życia czynnego i kontemplacyjnego, czy też dwóch ludów – Żydów i pogan – które tworzą jedno w Kościele. Niemniej jednak zarówno Grzegorz Wielki12, jak i nieco póxniejszy Clavis Pseudo-Melitona z sardes13, jednoznacznie w symbolu dwójki postrzegali praecepta charitatis.
Binarius numerus będzie podstawą skojarzenia symbolicznego w przypadku wielu obrazów, które przedstawimy w niniejszym artykule. W tym miejscu przypomnijmy chociażby obecną w ikonografii konwencję przedstawiania dwóch tablic Prawa Mojżeszowego, na których umieszczane bywają z jednej strony trzy przykazania odnoszące się do miłości Boga, z drugiej zaś siedem odnoszących się do miłości bliźniego. Jest to interesująca próba połączenia dekalogu z dwoma przykazaniami miłości przedstawionymi przy pomocy dwóch tablic, czego jednym z najwcześniejszych świadectw jest numeryczna interpretacja Eucheriusza z Lionu14.
5. Przykazania miłości – dar z wnętrza samego Boga
Dwie interpretacje alegoryczne, które chcielibyśmy w tym miejscu przedstawić wskazują na pochodzenie przykazań miłości. Nie są one regulacją prawną narzuconą człowiekowi, lecz darem udzielonym z wnętrza samego Boga. Można by rzec: z wnętrza Trójcy świętej, która zjednoczona jest miłością.
Clavis Pseudo-Melitona z Sardes15 oraz rozwinięta wersja Formulae spiritali intelligentiae Eucheriusza z Lionu nazywają przykazania miłości oczyma Pana16. Oba skojarzenia bazują na symbolice binarnej: dwoje oczu – dwoje przykazań, jednak powołują się na inne podstawy skrypturystyczne. Autor Clavisu jako werset motywujący symbolikę podaje tekst zawarty w opisie Judy – jako typu Chrystusa – w błogosławieństwie Jakuba (Rdz 49,12), natomiast twórczy kopista Eucheriusza przywołuje Ps 19 (Wg 18),9. Warto zwrócić uwagę na rozwiniecie, jakie znajdujemy w tym dziele: Oczy Pana są Jego przykazaniami, dzięki którym jest nam udzielane światło wiedzy. Autor nie posiadał współczesnej nam wiedzy optycznej i okulistycznej, więc odwołuje się do powszechnego w starożytności przekonania, iż to oczy wysyłają swego rodzaju promienie, które powodują zmysłowy kontakt patrzącego z obserwowanym przedmiotem. Oczy Pana zatem wysyłają swoisty blask wiedzy, który pozwala nam rozróżnić, co jest dobre, a więc postępować zgodnie z jego przykazaniami. Używając współczesnego języka można by powiedzieć, że dzięki przykazaniom miłości możemy patrzeć na świat oczyma samego Boga.
Przykazania ewangeliczne są też mlekiem, którym karmi nas Bóg. Taka symbolika wyłania się ze szczególnej interpretacji pierwszego wersetu Pieśni nad Pieśniami, gdzie w przekładach Septuaginty i Wulgaty czytamy; Twoje piersi są lepsze od wina. Nie wchodząc w kwestie natury translatorycznej17, należy zauważyć, że są to słowa Oblubienicy skierowane do Oblubieńca. Oblubieniec jawi się jako mający piersi (gr. mastoi; łac. ubera), co oczywiście brzmi paradoksalnie. Musimy jednak pamiętać, że obraz ten interpretowany był sposób duchowy, a więc w pewnym sensie prezentował Boga jako posiadającego zarówno męskie, jak i kobiece cechy. Według Garniera z Langres werset ukazuje przewagę ewangelicznych przykazań (znowu symbolika binarna – dwoje piersi) nad cielesnym pożądaniem, które symbolizuje wino18. Interpretacja ta stanowi modyfikację tradycyjnego odczytania wersetu, sięgającego Orygenesa a rozwiniętego przez Grzegorza Wielkiego, Bedę i Alkuina, w myśl którego nauka ewangeliczna (mleko) przewyższa surowość Prawa Mojżeszowego (wino)19. Mamy więc niezwykle sugestywny obraz Boga jako karmiącej kobiety, która w matczynej miłości obdarza Kościół mlekiem płynącym ze swego wnętrza, którym są ewangeliczne przykazania miłości.
6. Dar, który leczy i ratuje człowieka
Obecna w judaizmie koncepcja przykazań jako cennych darów powierzonych przez Boga Jego ludowi znajduje swoje odbicie w tradycji Kościoła. Poza przedstawionymi wcześniej obrazami biblijnymi, na szczególną uwagę zasługują symbole dwóch denarów i Jeremiaszowego sznura.
W przypowieści o miłosiernym Samarytaninie, główny bohater wręcza gospodarzowi dwa denary ze słowami: Miej o nim staranie, a jeśli co więcej wydasz, ja oddam tobie, gdy będę wracał (Łk 10,35). W starożytności chrześcijańskiej dominowała chrystologiczna interpretacja perykopy. Mamy naśladować Chrystusa ( idź i ty czyń podobnie – Łk 10,37), zatem miłosierny Samarytanin obrazuje Zbawiciela i jego dzieło. W wersecie Łk 10,35 widziano Chrystusa, który powierza Kościołowi (gospodarzowi) troskę o człowieka aż do czasu swego powtórnego przyjścia (paruzji). Główny nurt najstarszej tradycji chrześcijańskiej widział w symbolice dwóch denarów Stary i Nowy Testament20. Jednak począwszy od św. Augustyna, coraz częściej postrzegano w dwóch denarach również dar przykazań miłości Boga i człowieka21. Jawią się one zatem jako dar, który otrzymujemy od Jezusa, mający na celu leczenie człowieka z duchowych chorób i przywrócenie mu pełnego zdrowia. Na marginesie zauważmy, ze właśnie z tego tekstu ewangelii zostało wyprowadzone pojęcie tzw. superegogacji, bowiem słowa jeśli co więcej wydasz w przekładzie Hieronimowej Wulgaty brzmię et quodcumque supererogaveris.
Podobnie ideę ratunku człowieka z beznadziejnej sytuacji grzechu przedstawia interpretacja epizodu ze sznurem, przy pomocy którego wyciągnięto Jeremiasza z cysterny (Jr 37,11-13). Garnier z Langres nadaje temu obrazowi następujący sens symboliczny: Boże przykazania i święte przykłady wydobywają wybranych z głębin obecnego życia22. Interpretacja ta ukazuje nam sytuację człowieka pogrążonego w grzechu i śmierci (ciemność i beznadziejność uwięzienia w pustej cysternie), którego na powierzchnię, ku górze, ku światłu i wyzwoleniu mogą wyciągnąć sznury przykazań ewangelicznych.
7. Przykazania miłości dają schronienie w Bogu
Kolejna grupa interpretacji symboliczno alegorycznych przedstawia przykazania miłości jako drogę prowadzącą człowieka ku bliskości Boga. Wypełnianie ich daje przystęp do Najwyższego i zapewnia bezpieczeństwo w jego obecności. W tradycji żydowskiej zamieszkiwanie pod skrzydłami Szekiny (Bożej obecności) dokonywało się przede wszystkim dzięki przestrzeganiu Tory Mojżesza. Dla chrześcijan Torą Jezusa są przykazania miłości Boga i bliźniego.
Garnier z Langres przyrównuje przykazania do dziedzińców (artia) świątyni jerozolimskiej23, odwołując się do obrazu zaczerpniętego z Ps 92 (Wg 91),14: Zasadzeni w domu Pańskim rozkwitną na dziedzińcach naszego Boga. Werset nawiązuje do metafory człowieka jako drzewa przynoszącego dobre lub złe owoce24. Dzięki wypełnianiu przykazań miłości, chrześcijanin staje się drzewem zasadzonym w szczególnym miejscu, w wspólnocie z Bogiem, gdzie nie zabraknie mu życiodajnej wody i gdzie może zakwitnąć, a w konsekwencji przynieść owoce dobrych czynów.
W innym miejscu swoich Alegorii nasz autor porównuje przykazania miłości do złotych gwoździ, którymi zostały przytwierdzone złote blachy, okrywające miejsce najświętsze w świątyni jerozolimskiej25, w myśl słów zaczerpniętych z 1Krl 6,21. Interpretacja ta po pierwsze akcentuje fakt, że spełnianie przykazań ewangelicznych zapewnia szczególną bliskość Boga (miejsce najświętsze); po drugie – wskazuje na szczególną wartość, jaką mają dobre czyny dokonane dzięki ich wypełnianiu (symbolika złota); po trzecie zaś – podkreśla nieprzemijalność czynów miłości (utwierdził dzieła dzięki przykazaniom miłości).
Ideę bliskości i opieki Bożej wobec tych, którzy wypełniają Jego przykazania miłości obrazuje metafora skrzydeł Boga26, którą znajdujemy w Ps 36 (Wg 35),8: Synowie ludzcy przychodzą do Ciebie, chronią się w cieniu Twych skrzydeł. W oparciu o symbolikę binarną, Garnier z Langres interpretuje dwoje skrzydeł Boga jako dwa przykazania miłości27. Podkreśla jednak szczególną rolę przykazań, służą one mianowicie ochronie, obronie (defensio) człowieka. Dzięki ich wypełnianiu człowiek może czuć się bezpieczny i odnaleźć spełnienie swoich nadziei (sperabunt).
W kontekście metafory skrzydeł warto wspomnieć o zbliżonej do niej pod względem obrazowym metaforze piór, którą nasz autor rozwija w oparciu o Ps 139 (Wg 138),9: Gdybym przyjął pióra moje o poranku28. Przyjęcie piór symbolizuje usiłowanie wypełnienia przykazań miłości29. Symbolika zawiera liczne implikacje, pogłębiające nasze rozumienie przykazań. Po pierwsze, jawią się one jako czynnik umożliwiający przybliżenie się do Boga – pióra sugerują możliwość wzniesienia się ku górze, ku Bogu. Po drugie, Garnier wskazuje na wysiłek człowieka (studuero), a więc wypełnianie przykazań wymaga poświęcenia i zaangażowania. Po trzecie, użycie koniunktiwu zarówno w tekście psalmu, jak i w jego interpretacji, wskazuję na wewnętrzne pragnienie skierowane ku przyszłości, na zamiar człowieka i cel, jaki sobie stawia. Nie sposób uciec od nasuwającego się na myśl obrazu Ikara, pragnącego przybliżyć się do słońca. O ile jednak w antycznym micie bohater doświadcza niemożliwości dotarcia do słońca, co kończy się dla niego tragicznie, o tyle w ujęciu chrześcijańskim perspektywa ta jawi się jako możliwa i upragniona. Przyjęcie piór i wzniesienie się ku Słońcu Sprawiedliwości, jakim jest Chrystus, dokonuje się dzięki wypełnianiu przykazań miłości.
8. Owoce przykazań miłości
W tradycji Kościoła przykazania ściśle wiążą się z uczynkami, będącymi konsekwencją ich wypełniania. Ich sens można w pełni uchwycić dopiero poprzez skutki, jakie przynoszą w życiu człowieka.
Pochodną wspomnianej wcześniej metafory drzewa jest odczytanie Pnp 7,13 w odniesieniu do przykazań miłości. Oblubienica szykuje dla Oblubieńca ubiegłoroczne (stare) i tegoroczne (nowe) owoce, co według Garniera z Langres symbolizuje przestrzeganie przez lud Boży przykazań Starego Testamentu przed przyjściem Chrystusa oraz przykazań ewangelicznych w Nowym Przymierzu30. Interpretacja ta podkreśla wagę zarówno Prawa Mojżeszowego jak i Chrystusowego, każdego we właściwym czasie. Użyty w interpretacji czasownik servare wskazuje na podwójny wymiar wypełniania przykazań: z jednej strony chodzi o ich zachowywanie, czyli przestrzeganie, z drugiej zaś o nieprzemijającą wartość czynów wynikających z wypełniania przykazań. O ile przykazania stanowiły dar, który Bóg z miłości ofiaruje człowiekowi, o tyle uczynki spełniane ze względu na przykazania są darem miłości, który każdy człowiek – wraz z całym Kościołem – ofiaruje Bogu.
Opis ciała Oblubienicy w Pieśni nad Pieśniami często służył starożytnym i średniowiecznym autorom dla przedstawienia specyficznych wymiarów życia Kościoła. Raban Maur rozwija w nawiązaniu do przykazań miłości interpretację Pnp 6,6, który to werset w przekładzie Wulgaty porównuje zęby Oblubienicy do owiec rodzących bliźnięta. Ze względu na motyw wyjścia z kąpieli często odnoszono tę metaforę do chrztu, natomiast fakt, że zęby służą do rozdrabniania pokarmu – podsuwał skojarzenie z pracą nad wyjaśnianiem tekstu biblijnego31. Raban Maur porównuje bliźnięta zrodzone przez owce do przykazań miłości Boga i bliźniego32. Każdy chrześcijanin, będący częścią ciała Oblubienicy, czyli Kościoła, ma być jak owca rodząca bliźnięta, czyli przynosząca owoc w postaci wypełniania dwojga przykazań ewangelicznych.
9. Przykazania miłości – potężna broń przeciw grzechowi
Kontekst duchowej walki z grzechem i szatanem sprawia, że Garnier z Langres formułuje szereg skojarzeń symbolicznych, które wskazują na szczególną rolę przykazań w tym zmaganiu, jakie chrześcijanie toczą na przestrzeni swojego życia. Są one potężną bronią chroniącą człowieka przed grzechem.
W Księdze Jozuego znajdujemy polecenie: Uczyń kamienne noże i obrzezaj synów Izraela (Joz 5,2). Nakaz ten, związany z rytualnym obrzezaniem, stanowiącym zewnętrzny znak przynależności do Narodu Wybranego, w tradycji chrześcijańskiej interpretowany był w sposób duchowy. Nie tyle chodzi o obrzezanie ciała, ile serca, w myśl Jr 4,4. Napletek zatem symbolizował wady i grzechy, których chrześcijanin winien się pozbyć. Według Garniera z Langres właśnie przykazania ewangeliczne stanowią narzędzie, dzięki któremu chrześcijanin ma dokonać obrzezania swojego serca, pozbywając się grzechów33.
W kontekście symbolicznej dychotomii światła i ciemności pojawia się kolejna interpretacja symboliczno-alegoryczna, tym razem bazująca na tekście z Księgi Habakuka, mówiącym o blasku lecących strzał Boga (Ha 3,11). Kontekst biblijny ukazuje nam Boga jako potężnego wojownika, którego gniewu lękają się wszystkie żywioły, zaś sam motyw świetlistych strzał został przez Garniera z Langres odniesiony do blasku przykazań ewangelicznych: dzięki nim, chroniony potęgą Boga, chrześcijanin widzi drogę, którą ma kroczyć 34. Pozbawiony światła Bożych przykazań zaginąłby w ciemności.
W końcu również werset Iz 58,12 (Będziesz nazwany budowniczym ogrodzeń, odwracającym ścieżki nieprawych) odniesiony został przez naszego autora do ewangelicznych przykazań. Pełnią one bowiem role „ogrodzenia”, które oddziela to co dobre od tego, co złe35. Dzięki nim człowiek może uniknąć zejścia na bezdroża grzechu i podążać ścieżką wierności Bogu.
10. Przykazania i głoszenie słowa Bożego
Wielokrotnie Ojcowie Kościoła i pisarze chrześcijańscy kładą nacisk na integralne połączenie świętości życia z głoszeniem słowa Bożego. Znajduje to również wyraz w interpretacji, jaką Garnier z Langres daje poleceniu z Lb 10,2: Uczyń dwie trąby srebrne. Ich pierwotnym przeznaczeniem miało być zwoływanie całej społeczności oraz dawanie znaku do zwijania obozu podczas wędrówki przez pustynię. Z perspektywy duchowej, numeryczny wymiar sugeruje skojarzenie z przykazaniami miłości Boga i bliźniego, natomiast symbolika srebrnej trąby wskazuje na głoszenie słowa Bożego. Stąd też nasz autor wyprowadza naukę, by działalności apostolskiej i misyjnej towarzyszyło wypełnianie ewangelicznych przykazań36.
11. Wierność przykazaniom aż do końca
W życiu chrześcijanina nie ma ograniczeń czasowych, dotyczących wypełniania przykazań. Co więcej, szczególnie ważne jest zachowywanie ich aż do końca. Aby zobrazować ten fakt, Granier z Langres posługuje się słowami proroka Izajasza: Uczyń długimi twoje sznury (Iz 54,2). Pierwotny kontekst biblijny wskazuje w tym miejscu na sznury namiotów, których wydłużenie skutkowałoby poszerzeniem powierzchni mieszkalnej. Nasz komentator długość sznurów kojarzy z wiernością przykazaniom, która ma trwać przez całą długość ludzkiego życia37.
12. Konkluzja
Zaprezentowane w niniejszym artykule symbole utworzone przez starożytnych i średniowiecznych komentatorów przybliżają nam szczególne podejście zarówno do Pisma Świętego, jak i do przykazań miłości Boga i bliźniego.
Biblia jawi się jako księga obrazów, które ilustrują rozmaite aspekty życia moralnego, zachęcając do głębszego, duchowego ich przeżywania. Stanowią one swoistą motywację, opartą na autorytecie samego Boga.
Z drugiej zaś strony przykazania ewangeliczne jawią się jako wpisane w ikonosferę zbiorowej wyobraźni chrześcijańskiej tradycji, która dzięki wizualnym wyobrażeniom, jakie podsuwają poszczególne wersety biblijne, nadaje im głębszy wymiar duchowy, ukazujący ich rolę w życiu człowieka i w jego relacji do Boga.
ks. Krzysztof Bardski
Uniwersytet kard. S. Wyszyńskiego
kbardski@yahoo.com
1 Por. Orygenes, De Principiis 4,2,4(11); SCh 268,310-312; tłum. pol. S. Kalinkowski, PSP 23,301-302; Szerzej na ten temat: P. Jay, Saint Jérôme et le triple sens de l’Écriture, Revue des Études Augustini?nnes 26 (1980) 214-227.
2 Według starożytnej tradycji można wyróżnić dwa rodzaje sensu Pisma Świętego: dosłowny i duchowy (KKK 115).
3 Littera gesta docet, quid credas allegoria, moralis quid agas, quo tendas anagogia. W KKK 115 czytamy ponadto: Sens duchowy dzieli się jeszcze na sens alegoryczny, moralny i anagogiczny.
4 Por. KKK 116. Pojęcie dosłowności nie utożsamia się z literalnością, zwłaszcza gdy mamy do czynienia z tekstami poetyckimi, gdzie sens dosłowny może być wyrażany językiem metaforycznym lub za pomocą innych figur literackich. Ich odczytanie zawiera się w sferze sensu dosłownego, choć literalnie mogą oznaczać coś innego.
5 KKK 117.
6 PL 112; Tłumaczenie włoskie: Allegorie sulla Scrittura, wstęp i tłumaczenie P. G. di Domenico, Citt? del Vaticano 2002.
7 Mt 22,37-39; Mk 12,30,31; Łk 10,27.
8 Allegoriae totius Scripturae, PL 112,972B; por. Remigiusz z Auxerre, Homiliae, PL 131,9212C-922A.
9 Tamże, 1028A-B.
10 Per vittas praecepta divina, ut in libro Numeri: «Ponentes in eis vittas hyacinthinas» id est, habentes in cordibus suis praeceptiones divina (Tamże).
11 Na ten temat zob. zwłaszcza: Szram M., Duchowy sens liczb w alegorycznej egzegezie aleksandryjskiej (II-V w.), Lublin 2001.
12 W oparciu o: Garnier ze św. Wiktora, Gregoriana, PL 193,439.
13 Pseudo-Meliton z Sardes, Clavis, 5,6.
14 Eucheriusz z Lionu, Formulae spiritalis intelligentiae, CSEL 31 (wyd. C. Wotke), s. 51.
15 Oculi Christi evangelica praecepta (Pseudo-Meliton z Sardes, Clavis, 2,5)
16 Oculi Domini praecepta eius, per quae nobis lumen scientiae subministratur (Tamże, Eucheriusz z Lionu, Formulae spiritalis intelligentiae, wg wydania PL,730D; C. Wotke nie podaje tego fragmentu).
17 Szerzej omawiamy ten problem w: K. Bardski, Pokarm i napój miłości. Symbolizm w ponaddosłownej interpretacji Biblii w tradycji Kościoła, Rozprawy i Studia Biblijne 16, Warszawa 2004, s.306-308.
18 Ubera, duo charitatis praecepta, ut in Cantico: «Pulchriora sunt opera tua vino» id est longe sunt meliora geminae charitatis insignia dilectione carnali (Allegoriae totius Scripturae, PL 112,1084C).
19 Zob. Orygenes, In Cant., GCS 33, 94, tł. S. Kalinkowski, Komentarz do Pnp, Kraków 1994, 44-45; Grzegorz Wielki, In Cant., CCL 144, 15-16; Beda, In Cant., CCL 119B,191; Alkuin, Compentium in Cant., PL 100,642C, tł. K. Bardski, Poemat pierwszy Pieśni nad Pieśniami (Pnp 1,2-2,7) w interpretacji tradycji chrześcijańskiej przekazanej przez Alkuina, Warszawskie Studia Teologiczne 13 (1999) 13.
20 Por. Zenon z Werony, Tractatus, 13,3; PL 11,431B; Ambroży, Expositio Evangelii secundum Lucam 7,81; PL 15,1719B; Pseudo-Hieronim, Expositio Evangeliorum, Lc 10,35; PL 30,573B.
21 Augustyn, Objasnienia Psalmów, 125,15; PL 37,1667; tł. J. Sulowski, PSP 42/1, s.25. Podobnie Pseudo-Meliton z Sardes, Clavis, 10,1,13.
22 praecepta divina et exempla sancta electos erigunt de profundo vitae praesentis (Allegoriae totius Scripturae, PL 112,936C)
23 Per atria, praecepta charitatis, ut in Psalmis: “In atriis domus Dei nostri” id est, in mandatis, per quae omnia communia fiant (Tamże, PL 112,869A).
24 Ps 1,3; Łk 3,9, passim.
25 Clavi sunt praecepta charitatis, ut in libro Regum: «Affixit laminas clavis aureis» id est, opera praeceptis charitatis firmavit.(Allegoriae totius Scripturae, PL 112,881B)
26 Szerzej na temet symboliki skrzydeł Boga, zob. K. Bardski, Symbol – ikona tajemnicy, Verbum Vitae 16 (2009) 202-204.
27 Per alas praecepta Domini, ut in Psalmis: “In tegmine alarum tuarum sperabunt” id est, in defensione praeceptorum tuorum sperabunt (Allegoriae totius Scripturae, PL 112,856D).
28 Tłumaczenie Wulgaty odbiega w tym miejscu od tekstu hebrajskiego, który brzmi: Gdybym przyjął skrzydła poranka.
29 Per pennas, praecepta charitatis, ut in Psalmis: «Si sumpsero pennas» id est, si praecepta charitatis implere studuero (Allegoriae totius Scripturae, PL 112,1026C).
30 Poma, praecepta utriusque Testamenti, ut in Cantico: «Omnia poma nova et vetera, dilecta mi, servavi tibi» id est, omnia praecepta, tam Veteris quam Novi Testamenti, a te instituta esse credidi (Tamże, PL 112,1030D).
31 Na ten temat szerzej: K. Bardski, Ideał egzegety w świetle XII-wiecznych komentarzy do Pnp 4,2 i 6,5, w: Słowo Pojednania, Księga pamiątkowa z okazji siedemdziesiątych urodzin ks. M. Czajkowskiego, red. J. Warzecha, Warszawa 2004, 97-103.
32 Fetus gemelli, duo charitatis praecepta, id est, dilectio Dei et proximi. In Canticis canticorum: Omnes gemellis fetibus, et sterilis non est inter eas (Raban Maur, De universo, 7,7; PL 111,202D).
33 Per cultrum praecepta Dei, ut in Josue: «Fac tibi cultros lapideos, et circumcide filios Israel» quod Dominus Jesus robusta hominibus dedit praecepta, quibus vitiorum in eis superfluitates abscinduntur (Allegoriae totius Scripturae, PL 112,905A).
34 Per sagittas praecepta Domini, ut in Cantico Habacuc: «In luce sagittarum tuarum» id est, in claritate praeceptorum tuorum in hac vita incedunt (Tamże, PL 112,1044B).
35 Per sepem praecepta bona, ut in Isaia: «Et aedificator vocaberis sepium, avertens semitas iniquitatum» id est, institutor bonorum praeceptorum, prohibens actiones pravitatis (Tamże, PL 112,1049D).
36 Per tubas duo praecepta charitatis, ut in libro Numeri: «Fac tibi duas tubas argenteas [7] ,» id est, cum nitore praedicationis adimple duo praecepta charitatis (Tamże, PL 112,1069B).
37 Per funiculum praecepta Domini, ut in Isaia: «Longos fac funiculos tuos» id est, praecepta Dominica perseveranti fine adimple (Tamże, PL 112,936D-937A).