Krzysztof Bardski
Pieśń nad Pieśniami
1. Kwestie hermeneutyczne
Pnp jest poematem miłosnym, powstałym po niewoli babilońskiej (przypuszczalnie w IV w.) na terenie Palestyny. Podobnie jak Księgi Przysłów i Koheleta, przypisana została Salomonowi. Jej trzon stanowią wypowiedzi dwojga zakochanych, bądź to w formie dialogów, bądź monologów, przeplatane fragmentami wkładanymi w usta osób trzecich. Stąd też niektórzy doszukiwali się w poemacie formy dramatu. Obecnie jednak ta hipoteza nie ma wielu zwolenników. Język poematu jest bardzo barwny, obfitujący w motywy literackie oddziałujące na wyobraźnię, ale trudno dopatrzyć się w niej ciągłości pod względem następstwa scen i budowy wątku.
Mimo że na poziomie warstwy językowej niewiele wskazuje na to, by autor zamierzał stworzyć alegorię, mającą na celu wyrażenie innych treści, niż wynikających z wzajemnej fascynacji dwojga zakochanych, niemniej jednak już w starożytnym Izraelu odczytywano Pnp jako utwór mówiący o Bogu (Oblubieńcu) i Narodzie Wybranym (Oblubienicy). Ta interpretacja, wraz z atrybucją salomonową, jest uważana za podstawową rację, dla której poemat został rozeznany w starożytnym Izraelu jako tekst święty, wymagający rytualnego obmycia rąk, co stanowiło kryterium kanoniczności.
W tradycji chrześcijańskiej od czasów Ojców Kościoła podstawowym kluczem interpretacyjnym było również ponaddosłowne odniesienie Oblubieńca do Boga, w szczególności zaś do Chrystusa, zaś Oblubienicy – do Kościoła, w oparciu o Ef 5,22-32. Tradycja chrześcijańska stworzyła jednak kolejne poziomy odniesień ponaddosłownych: Oblubienica może symbolizować nie tylko Kościół, ale i duszę ludzką, bądź Najświętszą Maryję Pannę.
W XIX i XX w., w związku z rozwojem egzegezy historyczno-krytycznej, wielu uczonych zaczęło odnosić się krytycznie do ponaddosłownej interpretacji Pnp, uważając, że przesłanie poematu ogranicza się wyłącznie do ludzkiego wymiaru miłości oblubieńczej. Niejednokrotnie stawiano problem w formie alternatywy wykluczającej: czy tekst Pnp należy rozumieć dosłownie, czy jako alegorię? Przy czym przyjmowano założenie, że jedyny uprawniony sens utworu to ten, który zawiera się w hipotetycznym zamiarze jego twórcy.
Współczesne badania literackie unikają redukcjonizmu noematycznego, rehabilitując tym samym tradycyjne – zarówno żydowskie jak i chrześcijańskie – podejście do duchowego sensu Pnp.
2. Pieśń nad Pieśniami w życiu Izraela i Kościoła
Duchowa interpretacja Pnp wyznaczyła księdze szczególne miejsce w życiu i liturgii Izraela oraz Kościoła. Znana jest sentencja Rabbi Akiby: „Pieśń nad Pieśniami jest świętością nad świętościami”, ponadto Talmud nakazuje wykluczyć ze społeczności Żydowskiej kogokolwiek, kto ośmieliłby się rozumieć poemat w sposób cielesny, na przykład śpiewając jego fragmenty podczas uczty biesiadnej.
Tradycja Żydowska zachęca do lektury Pnp w noc paschalną, gdyż jest to noc, w której najpełniej objawiła się miłość Boga do Izraela. Ponadto najbardziej rozpowszechniony w judaizmie jednorodny scenariusz interpretacyjny odnosił epizody poematu do kolejnych wydarzeń z dziejów Narodu wybranego, rozpoczynając od wyjścia z Egiptu (por. zwłaszcza Targum do Pnp).
W tradycji chrześcijańskiej zalecano lekturę Pnp dojrzałym chrześcijanom, którzy wprawieni są w duchowej interpretacji tekstu biblijnego oraz dzięki modlitwie i ascezie przygotowani są do otrzymania łaski takiego właśnie zrozumienia Słowa Bożego. Orygenes np. uważał, że na początkowym etapie życia duchowego chrześcijanin może pojąc tylko dosłowny sens Biblii. Wierny o pogłębionej duchowości dociera do sensu moralnego, zaś sens mistyczny, który właściwy jest eklezjalnej lekturze Pnp, dostępny jest dopiero dojrzałym chrześcijanom. Stąd też Hieronim zachęcał do czytania Pnp dopiero na starość, gdy pokusy cielesne nie będą tak intensywne, by zakłócać duchowe rozumienie tekstu.
W sposób szczególny Pnp bliska była środowiskom monastycznym, w których powstawały liczne komentarze. Ambroży np. wykorzystywał motywy z Pnp w swoich mowach skierowanych do konsekrowanych dziewic.
We współczesnej liturgii Kościoła, w związku z dostępnością tekstu biblijnego, której często towarzyszy słabe przygotowanie do jego odbioru, tekst Pnp nie gości zbyt często w lekcjonarzu. Tylko jeden fragment pojawia w święto Nawiedzenia NMP, i to dostosowany do stroficznego odśpiewania jako psalm responsoryjny. Ponadto czytania z Pnp pojawiają się kilkakrotnie w rycie konsekracji dziewic oraz w czytaniach towarzyszących sakramentowi małżeństwa.
3. Ponaddosłowne komentarze do Pieśni nad Pieśniami
W tradycji hebrajskiej podstawowy jest Targum (V-VIII w.) do Pnp oraz Midrasz (VI w.). Targum interpretuje w sposób chronologicznie konsekwentny dzieje Izraela od wyjścia z Egiptu aż po nadejście Mesjasza w czasach ostatecznych. Midrasz natomiast zestawia rozliczne opinie autorytetów hebrajskiej tradycji odnośnie do poszczególnych wersetów poematu. Większość interpretacji targumicznych pojawia się również w Midraszu, który jednak w wielu miejscach zawiera dygresje o charakterze halachicznym lub haggadycznym.
Również z pierwszej połowy pierwszego tysiąclecia pochodzą rozsiane w Talmudzie interpretacje poematu, które często powtarzają przekaz Midraszu i Targumu. Z XI w. pochodzi skrócony Midrasz zwany Midrasz Zutta, zaś w średniowieczu za najważniejszy uznawano komentarz Salomona Jicchaki, zwanego Raszim z Troyes (zm. 1105)
Spośród komentarzy chrześcijańskich, najstarszym, jaki się zachował, jest dostępny nam fragmentarycznie przekład gruziński z oryginału greckiego, pióra Hipolita Rzymskiego (+235). Również fragmentarycznie znamy interpretację Orygenesa (+254), zawartą w jego dwóch Homiliach i Komentarzu do Pnp obejmujących niewiele ponad pierwszy rozdział. Teksty te przełożone zostały na język polski. Ponadto w Katenie Prokopiusza z Gazy zachowały się fragmenty komentarza przypisywane Orygenesowi. Spośród autorów greckich na uwagę zasługują: przełożony na język polski homiletyczny komentarz Grzegorza z Nyssy (+394) oraz trudny do precyzyjnej datacji komentarz Nila z Ancyry (IV/V w.), powstały w środowisku monastycyzmu wschodniego. Wbrew często spotykanym opiniom, komentarz Teodoreta z Cyru (+466), uważanego za kontynuatora antiocheńskiej tradycji egzegetycznej, nie stroni od interpretacji o charakterze symbolicznym. Również z V w. pochodzi obfitujący w oryginalne skojarzenia symboliczne komentarz Filona z Karpazji, którego pełna wersja zachowała się w łacińskim tłumaczeniu Epifaniusza Scholastyka. Późniejsze dzieła powstałe w języku greckim mają często charakter kateniczny.
W języku łacińskim najstarszym komentarzem jest Tractatus de Epithalamio Grzegorza z Elwiry (II poł. IV w.) oraz liczne interpretacje Ambrożego z Mediolanu (+397) zebrane w jedną księgę przez Wilhelma z Saint-Thierry (+1148). Na przełomie V I VI w. duchową interpretację przedstawia Justus z Urgel, zaś w trudnym do określenia czasie powstaje obszerny traktat Aponiusza (IV/V lub VIII w.). Komentarz Grzegorza Wielkiego (+604), obejmuje tylko kilka pierwszych wersetów, niemniej jednak – podobnie jak w przypadku Ambrożego – mnich benedyktyński Robert z Tombelaine (+1090) miał opracować komentarz Grzegorza Wielkiego w oparciu o stenograficzne notatki Opata Klaudiusz z Rawenny (+601). Najnowsze badania kwestionują jednak związek tego dzieła z Grzegorzem Wielkim.
Dużą popularnością cieszył się koomentarz Bedy Wielebnego (+735) oraz jego skrócona wersja pióra Alkuina (+804), nieco mniejszy zaś sukces odniosły powstałe w tym okresie dzieła Hajmona z Auxerre (Pseudo-Kasjodor) (+855) i Angelomusa z Luxeuil (+856). Przypuszczalnie w tym czasie powstał anonimowy komentarz do Pnp, który zyskało rozgłos w czasach późniejszych wskutek błędnej atrybucji Hieronimowej.
Od końca IX w. do połowy XI w. chrześcijańska komentarystyka biblijna przeżywa kryzys, aby w XII w. zakwitnąć z niewtyobraążlną mocą. To właśnie na ten wiek przypadają liczne duchowe interpretacje Pieśni nad Pieśniami, wśród których najważniejsze to homiletyczny komentarz Bernarda z Clairvaux (+1153), szeroko rozpowszechniony tekst zawarty w tzw. Glossa Ordinaria, przypisywany Walafrydowi Strabo (+849), w rzeczywistości zaś powstały w XII w. oraz niezwykle oryginalna, przepojona teologiczną erudycją maryjna interpretacja Ruperta z Deutz (+1130). Komentarz Bernarda z Clairvaux obejmuje tylko dwa pierwsze rozdziały Księgi, gdyż dalszą jego pracę przerwała śmierć. Inny opat cysterski, Gilbert z Hoiland (+1172) podjął dzieło wielkiego poprzednika, lecz zdołał doprowadzić zbiór homilii jedynie do połowy Księgi. Dopiero Jan z Ford (Jan Devonius) (+1214) opracował homilie do ostatnich czterech rozdziałów Pieśni nad Pieśniami.
Spośród innych XII-wiecznych komentarzy, w serii Patrologia Latina znajdziemy również dzieła Brunona z Segni (z Asti) (+1123), Honoriusza z Autun (+1150), Wolobera ze św. Pantaleona (+1167), Ryszarda ze św. Wiktora (+1173), Gilberta Foliot (+1178), Tomasza Cystersa (z Vaucelles) (+1200) i Alana z Lille (+1202) oraz ciekawy komentarz przypisywany Anzelmowi z Laon (+1117),
Warto wspomnieć, że zarówno św. Tomaszowi z Akwinu, jak i św. Bonawenturze przypisywano autorstwo komentarzy do Pieśni nad Pieśniami. Oba jednak dzieła okazały się nieautentyczne. Tekst przypisywany św. Bonawenturze w rzeczywistości jest dziełem innego franciszkańskiego autora, Piotra Olivi, podczas gdy atrybucja pseudo-tomaszowego komentarza do dziś pozostaje niewyjaśniona.
Komentarze do Pnp:
Greckie
Hipolit Rzymski, Sur le Cantique des Cantiques, CSCO 264 (G. Garitte, Louvain 1965, tekst zachowany w przekładzie gruzińskim); Orygenes, Commentarius in Canticum Canticorum; SCh 375 i 376 (tłum. pol. Komentarz do Pieśni nad Pieśniami, S. Kalinkowski, Kraków 1994); Homiliae in Canticum Canticorum; SCh 37 (tłum. pol. Homilie o Pieśni nad Pieśniami, S. Kalinkowski, Kraków 1994); Scholia in Cantica Canticorum, PG 17,253-288 (Wyd. krytyczne z tłum. włoskim: Origene, Commentario al Cantico dei cantici, opr. M.A. Barbara, Biblioteca Patristica, Bologna 2005); Grzegorz z Nyssy, Homiliae in Canticum Canticorum; GNO 6, opr. H. Langerbeck, Leiden 1960, reprint 1986 (tłum. pol. M. Przyczychowska, Homilie do Pieśni nad Pieśniami, ŹMT 43, WAM: Kraków 2007); Nil z Ancyry, do Pnp 1,1-4,1: Commentarius in Canticum Canticorum; SCh 403 (Commentaire sur le Cantique des Cantiques, M.-G. Guérard, 1994); do Pnp 6,8-8,14: S. Luc?, La fine inedita del commento di Nilo d’Ancira al Cantico dei Cantici, Augustinianum 22 (1982) 376-403; Teodoret z Cyru, In Canticum Canticorum; PG 81,49-214; Filon z Karpazji, Commentarium in Canticum Canticorum (Commento al Cantico dei Cantici nell’antica versione di Epifanio Scolastico, A. Ceresa-Gastalgo, Corona Patrum 6, Torino 1979); Prokopiusz z Gazy, Commentarii in Cantica Canticorum; PG 87/2,1545-1754; Michał Psellus, Commentarius in Canticum Canticorum; PG 122,539-686 (wraz z komentarzami Grzegorza z Nyssy, Grzegorza z Nazjanzu i Maksyma Wyznawcy); Matthaios Cantacuzenos, In Canticium Canticorum Salomonis, PG 152,996-1083
Łacińskie
Grzegorz z Elwiry, Tractatus de Epithalamio, CCL (J. Fraipont, 1969) 165-210; Ambroży z Mediolanu, opr. Wilhelm z Saint-Thierry (+1148), Commentarius in Canticum Canticorum; PL 15,1851-1962; Justus z Urgel, Explicatio in Canticum Canticorum; PL 67,961-994; Aponiusz, In Canticum Canticorum; SCh 420-421 (Commentaire sur le Cantique des Cantiques, B. de Vregille, L.Neyrand, 1997); Grzegorz Wielki, Expositio in Canticum Canticorum; CCL 144 (P. Verbraken, 1963) 1-46; Beda, Allegorica expositio in Cantica Canticorum; CCL 119B (D. Hurst, 1983) 167-375; Alkuin, Compendium in Canticum Canticorum; PL 100,641-664; Pseudo-Izydor z Sewilli (Pseudo-Hieronim), Expositio Canticum Canticorum Salomonis,; PL 83,1119-1132; Hajmon z Auxerre (Pseudo-Kasjodor), Expositio in Cantica Canticorum; PL 70,1056-1106 (= PL 117,295-358, wśród dzieł Hajmona z Halberstadt); Angelomus z Luxeuil, Enarrationes in Canticum Canticorum; PL 115,551-628; Robert z Tombelaine (Pseudo-Grzegorz Wielki), Expositio super Canticum Canticorum; PL 79,471-548; Pseudo-Anzelm z Laon, Enarrationes in Canticum Canticorum; PL 162,1193-1227; Bruno z Segni (z Asti), Expositio in Canticum Canticorum; PL 164,1233-1288; Rupert z Deutz, Commentarius in Canticum Canticorum;CCCM 26 (R. Haacke, 1974); Honoriusz z Autun, Expositio in Canticum Canticorum; PL 172,347-496; Bernard z Clairvaux, Sermones in Canticum Canticorum [1-15: SCh 414 (1996); 16-32: SCh 431 (1998); 33-50: SCh 452 (2000); pozostałe w: Sancti Bernardi Opera, t. 1-8, Roma 1957-1977 oraz PL 182-185]; Wolobero ze św. Pantaleona, Commentarius in Canticum Canticorum; PL 195,1001-1272; Gilbert z Hoiland, Sermones in Cantica Canticorum; PL 184,9-252; Ryszard ze św. Wiktora, Expositio in Cantica Canticorum; PL 196,405-524; Gilbert Foliot, Expositio in Cantica Canticorum; PL 202,1147-1304; Pseudo-Walafryd Strabo, In Canticum Canticorum, w: Glossa ordinaria; PL 113,1125-1168; Tomasz Cysters (z Vaucelles), Commentarius in Canticum Canticorum; PL 206,17-860; Alan z Lille, In Cantica Canticorum elucidatio; PL 210,51-110; Jan z Ford (Jan Devonius), Super extremam partem Cantici Canticorum sermones CXX, CCCM 17-18.
Współczesne (wybór)
M. Hope, Song of Songs, Anchor Bible 7C, New York 1977; O. Keel, Pieśń nad Pieśniami, tłum. B. Mrozewicz, Poznań 1986; G. Ravasi, Il Cantico dei Cantici, Bologna 1992 (w wersji skróconej: Pieśń nad Pieśniami, tłum. K. Stopa, Kraków 2005); J. Luzarraga, Cantar de los Cantares. Sendas del amor, Pamplona 2005.