Krzysztof Bardski
Księga Tobiasza w interpretacji chrześcijańskiej
Ze względu na swój deuterokanoniczny charakter, Księga Tobiasza nie należała do najczęściej komentowanych pism Starego Testamentu. We wczesnym chrześcijaństwie nie powstały do niej kompletne komentarze. Najstarsze cytaty pochodzą z Listu Polikarpa do Filipian oraz została wspomniana w Pasterzu Hermasa.
Wersety z księgi Tobiasza były wykorzystywane jako krótkie cytaty, często o charakterze przysłów. Najczęściej cytowanymi fragmentem są tzw. srebrna reguła z Tb 4,15: Czego nienawidzisz, nie czyń nikomu, jako swoista zasada moralna, teksty dotyczące miłosierdzia i jałmużny (Tb 4,10-11; 12,8-9) oraz Tb 12,7 (Piękną jest rzeczą ukryć tajemnice króla, zaś dzieła Boże odsłaniać). Dla Orygenesa, jak również Tertuliana i Hilarego z Poitiers Tb 12 stanowił inspirację w zakresie angelologii1.
Dla pierwszych chrześcijan Tobit (ojciec Tobiasza) stanowił wzór wierności Bożemu Prawu i miłości bliźniego. Szczególny nacisk kładziono na jego cierpliwość. Pontius porównuje do niego biskupa Cypriana z Kartaginy, który podczas zarazy okazał podobną wielkoduszność, również wobec pogan2. Sam Cyprian często nawiązywał do postaci Tobita, stawiając za przykład zarówno jego dzieła miłosierdzia, jak i jego pobożność, której nie zachwiałą nawet utrata wzroku3.
W tradycji wschodniej postać młodego Tobiasza prowadzonego przez anioła Rafała postrzegana była jako symbol duszy prowadzonej przez Anioła Stróża do niebieskiej ojczyzny4. Motyw ten pojawia się we wczesnochrześcijańskiej ikonografii, gdzie Tobiasz przedstawia duszę zmarłego, prowadzoną przez aniołów ku wieczności5.
Wprawdzie Ambroży z Mediolanu zatytułował swoje dzieło De Tobia6, niemniej jednak nie jest ono komentarzem do księgi. Okoliczność, w której Tobit wysyła Tobiasza, by odzyskał pieniądze pożyczone Raguelowi, stanowi pretekst dla sporządzenia traktatu przeciw lichwie. Przypuszczalnie początkowo były to dwie mowy, w dużej mierze korzystające z kazań Bazylego Wielkiego, które następnie zostały połączone w jedno dzieło7. Nawiązania do samej Księgi Tobiasza pojawiają się w rozdziale pierwszym, gdzie w skrócie przedstawiono sytuację Tobita, oraz w ostatnim, gdzie w konkluzji dzieła Ambroży przedstawia cnoty chrześcijańskie w oparciu o wybrane wersety z Tb 4.
Równolegle z moralną interpretacją Księgi Tobiasza, którą reprezentowali wczesnochrześcijańscy pisarze zachodu, rozwija się ponaddosłowna interpretacja tej księgi. Pierwszymi, którzy podejmują ją okazjonalnie, są Optat z Milewy i Quodvultdeus. Komentarzem, który wywarł szczególne znaczenie na tradycji średniowiecznej, jest In librum Beatis Patris Tobiae allegorica interpretatio Bedy Czcigodnego. Interpretacja ta, przyjęta i rozwijana w późniejszych komentarzach (Glossa Ordinaria Pseudo-Walafryda Strabo i Allegoriae in Vetus Testamentum Hugona ze św. Wiktora), cechuje się spójnością. Wątek narracyjny księgi nie został rozczłonkowany, jak dzieje się częstokroć w przypadku egzegezy alegorycznej.
Kontekst księgi został odniesiony do sytuacji ludzkości po grzechu pierworodnym: niewola Asyryjska symbolizuje niewolę grzechu i śmierci, zaś królem i ciemięzcą jest szatan8. Tobit oznacza naród Izraelski, który przed narodzeniem Chrystusa był jedynym wiernym Bogu. Jałmużna rozdzielana przez Tobita (dotyczy to zwłaszcza Tb 1,8, gdzie jest mowa o przybyszach, a więc nie należących do ludu Izraela)9 wskazuje na żydowskich mędrców i proroków, którzy Słowem Bożym dzielili się również z tymi spośród pogan, którzy chcieliby dołączyć do Ludu Wybranego10.
Żona Tobita, Hanna, symbolizuje synagogę ustanowioną przez Mojżesza dzięki obrzędom opartym na Prawie11, zaś syn Tobiasz, główny bohater księgi, oznacza Chrystusa, który podług ludzkiego pochodzenia, był synem narodu Żydowskiego12.
Skoro mamy już odniesienia ponaddosłowne głównych bohaterów narracji, pojawia się problem, jak zinterpretować misję zleconą Tobiaszowi, by odzyskał dziesięć talentów pożyczki od Gabaela (Tb 1,14), który symbolizuje ludy pogańskie. Otóż dziesięć srebrnych talentów symbolizuje Dekalog, który dzięki przekładowi Septuaginty stał się znany również poganom. Jednak pełne duchowe zrozumienie Prawa poganie otrzymają dopiero wówczas, gdy przybędzie do nich Chrystus, którego oznacza Tobiasz13. W ten sposób podróż Tobiasza do Raguela oraz towarzyszące jej okoliczności zostają zinterpretowane jako wielka alegoria ewangelizacji, dzięki której przesłanie Chrystusa rozprzestrzenia się ze środowiska żydowskiego na cały świat.
Tymczasem jednak w wątek narracji dotyczy Tobita, który znosi prześladowanie ze strony Sennacheryba za grzebanie zabitych Żydów. Tobit zostaje pozbawiony wszystkiego, pozostaje mu jedynie żona Hanna i syn Tobiasz (Tb 1,19). W odniesieniu alegorycznym fragment ten ilustruje zmaganie Izraela o zachowanie wiary w jedynego Boga, mimo zakusów szatana (Sennacheryb) oraz idolatrii ludów pogańskich – w szczególności dotyczy to bohaterskich walk Machabeuszy o zachowanie czystości judaizmu. Izrael zostaje ograbiony z wszelkich bogactw a jedyne, co mu pozostaje, to wiara w nadejście Mesjasza (Tobiasz) i wierność tradycji Synagogi (Hanna)14.
Oślepnięcie Tobita (Tb 2,9-10) z powodu odchodów wróbli (we Wulgacie: jaskółki) zostało zinterpretowane w świetle Ps 69,24 zacytowanego w odniesieniu do Żydów przez św. Pawła: Niech zaćmią się ich oczy, aby nie widzieli (Rz 11,10)15, oraz: gdy czytają Mojżesza, zasłona spoczywa na ich sercach (2Kor 3,15). W oparciu o te teksty ślepota stała się często powracającym w literaturze starożytnej i średniowiecznej symbolem niemożności dotarcia do duchowego sensu Pisma świętego, w szczególny sposób charakteryzującej tych, którzy nie przyjęli Chrystusa. Również w ikonografii znajdujemy przedstawienia Synagogi jako kobiety z przesłoniętymi oczyma.
Motyw oślepnięcia pociąga za sobą kolejne pochodne interpretacyjne. Po pierwsze, Beda zwraca uwagę na szczegół, nieobecny w tekście greckim, który pojawia się we Wulgacie w Tb 2,9 (Wulg 10): fatigatus a sepultura (zmęczony grzebaniem). Perspektywa interpretacyjna zostaje rozszerzona i nie dotyczy tylko Żydów. Człowiek zmęczony duchowo nie jest w stanie wytrwać w wierze i czuwać. jedynie ten, kto nie ustaje w czynieniu dobra, nigdy nie zostanie pozbawiony światłą wiary16.
Po drugie, łacińskie hirundines (jaskółki), ze względu na niestałość kierunku lotu i możliwość wznoszenia się wysoko, symbolizują niestałość serca, która skłania do pychy. Ta zaś zostaje przedstawiona jako kolejna przyczyna ślepoty tych, którzy nie przyjmują Chrystusa17. Raban Maur inaczej interpretuje scenę oślepnięcia. Według niego Tobit jest personifikacją Prawa Mojżeszowego, natomiast ptactwo symbolizuje żydów, którzy zaciemniają blask jej tajemnic, nie odczytując ich w sposób właściwy18. Garnier z Langres odczytuje tę scenę w szerszym kontekście moralnym, bez aluzji di żydów: odchodami jaskółek jest płomień cielesnego pożądania, który wypala duchowe zmysły człowieka pysznego19. Być może opiera się on na Hugonie z Fouilloy (+1172/3), który wcześniej zaprezentował interpretację moralną w swoim De claustro animae: Dom Tobita jest ciałem człowieka; gdy zaś dusza utrudzona dopuści sen duchowy, wówczas pycha i lekkość serca – które symbolizują jaskółki wylatujące z gniazda umiłowania rzeczy doczesnych – mogą zaślepić duchowy wzrok człowieka20.
Tobit jednak, mimo ślepoty, wypowiada wobec żony słowa pełne mądrości (Tb 2,13-14). Stąd też Beda wskazuje w tym miejscu na złożoność tajemnicy Izraela21, który mimo ślepoty jest narodem wybranym i wielu spośród jego synów, jak zobaczymy w dalszej części komentarza, przyjmuje Chrystusa i pełni szczególną rolę w historii zbawienia.
W trzecim rozdziale wątek księgi przenosi się do Ekbatany, gdzie spotykamy córkę Raguela, Sarę, której siedmiu mężów umierało w noc poślubną (Tb 3,7-8). Sara, przyszła żona Tobiasza, symbolizuje narody świata oczekujące na Chrystusa. W międzyczasie podążają one za doczesną mądrością, która nie prowadzi do życia wiecznego, przedstawioną w obrazie siedmiu mężów22. Sama cyfra siedem odczytywana jest alegorycznie jako odnosząca się do doczesności, związanej z materialnym stworzeniem (7 dni) oraz upływem czasu.
Tobiasz nie wyrusza sam do Ekbatany. Towarzyszy mu anioł Rafał (Tb 3,17), którego tożsamość pozostaje jednak ukryta (Tb 5,4). W myśl interpretacji alegorycznej, dwaj podróżujący młodzieńcy, Tobiasz, syn Tobita oraz anioła Rafał, symbolizują dwie natury Chrystusa. Tobiasz jest Chrystusem w Jego człowieczeństwie, zaś Rafał w jego bóstwie23. Dla poparcia takiej interpretacji, Beda przytacza inną typologię, gdzie w podobny sposób dwa typy odnoszą się do Chrystusa w ramach jednej narracji, mianowicie symbolika Izaaka i barana uwikłanego rogami w zaroślach z Rdz 22. Posłanie anioła Rafała odpowiada dwojakiej misji Chrystusa: ma on przywrócić wzrok Tobitowi, czyli obdarzyć Żydów światłem wiary, oraz doprowadzić do małżeństwa Tobiasza z Sarą, czyli włączyć narody pogańskie do Ludu Bożego24.
W rozmowie Tobita z Rafałem w Tb 5,5-17 ten pierwszy reprezentuje Żydów, którzy uwierzyli. Im to – poprzez obietnicę radości (Tb 5,10) – Chrystus głosi ostateczne zbawienie Izraela. Zwłaszcza pełne nadziei słowa: Odwagi, blisko jest uzdrowienie cię przez Boga (Tb 5,10)25 stanowią zapowiedź odzwierciedlającą słowa św. Pawła: Zatwardziałość ogarnęła tylko część Izraela, dopóki nie wejdzie ogół pogan. A wtedy Izrael zostanie zbawiony (Rz 11,25-26)26. W tym miejscu symbolika Tobita jest poniekąd ambiwalentna: z jednej strony jego ślepota oznacza niezdolność Żydów jako ludu do przyjęcia Chrystusa, z drugiej zaś nadzieja na powrót Tobiasza wskazuje na oczekiwanie tych Żydów którzy przyjęli chrześcijaństwo na zbawienie całego Izraela.
Słowa wypowiedziane przez Hannę do Tobita, dotyczące Tobiasza: Czyż nie jest on laską (Wulgata dodaje: starości) w naszej ręce? Odczytane zostały przez Eucheriusza w kluczu symboliki krzyża, będącego wsparciem dla człowieka27. Wynika to z częstego kojarzenia narzędzi drewnianych, pojawiających się na kartach Biblii z krzyżem Chrystusa (np. laska Mojżesza).
W rozdziale szóstym do głosu dochodzi symbolika zwierzęca. Pies towarzyszący Tobiaszowi i Rafałowi (Tb 6,2) oznacza głosicieli Słowa Bożego, którzy postępują śladami Chrystusa. Komentatorzy rozwijają tę symbolikę, zestawiając ją z obrazem Chrystusa, dobrego pasterza, któremu pomagają psy. Głosiciele Słowa Bożego bronią również trzodę Pańską przed atakami dzikich bestii, które symbolizują szatana lub heretyków28.
Szczególnie zaś ważnym motywem literackim o bogatej symbolice jest wielka ryba, która wyskoczyła z wody i chciała połknąć stopę chłopca (Tb 6,3). Tradycyjna interpretacja symboliki ryby łączy ją z osobą Chrystusa, w tym jednak miejscu nie może być ona brana pod uwagę. Jako przeciwnika Chrystusa, ryba może jedynie symbolizować szatana. Tobiasz zanurza swoją stopę w rzece Tygrys, co oznacza, iż Zbawiciel, przyjąwszy ludzie ciało, uczestniczy w śmiertelnym losie ludzkości (Tygrys, na podstawie etymologicznego nawiązania do zwierzęcia, symbolizuje szybki upływ życia – prędkość zwierzęcia; oraz nieuchronność śmierci – drapieżność zwierzęcia)29. Według Hugona z Fouilloy, obmycie stopy Tobiasza symbolizuje obmycie nas z grzechów przez Zbawiciela, zaś moralna nauka wskazuje na to, że każdy prawy chrześcijanin – naśladując Chrystusa – winien oczyszczać się ustawicznie z cielesnych przywiązań30.
Cała scena walki Tobiasza z rybą symbolizuje w tradycji chrześcijańskiej misterium paschalne Chrystusa31. Pełen przerażenia okrzyk Tobiasza, pojawiający się jedynie we Wulgacie: Panie, atakuje mnie!32 Został odniesiony do lęku Chrystusa podczas modlitwy w Ogrójcu.
Szczególne znaczenie ma pojawiający się jedynie we Wulgacie motyw pochwycenia ryby za skrzela (branchia)33. Motyw ten Beda wykorzystuje, by mimo wszystko poprowadzić swoją interpretację w kierunku chrystologicznej symboliki ryby. Metodą midraszową, komentator dodaje, iż moc prawicy Chrystusa odrywa głowę ryby od ciała. Tak odczytując, głową jest szatan, natomiast korpusem ryby są ci, którzy tworzą jego społeczność. Opiera się tu na częstych w tradycji starożytnej i średniowiecznej przeciwstawnych obrazach społeczności zbawionych i społeczności potępionych jako ciał, których głowami są odpowiednio Chrystus i szatan. W rezultacie, Chrystus poprzez misterium paschalne przyjmuje grzeszników do społeczności zbawionych, czyli ciało wydobytej z wody ryby – po oderwaniu głowy, czyli szatana – czyni własnym ciałem34. Garnier z Langres postrzega natomiast w skrzelach ryby symbol potęgi szatana, którą Chrystus zniweczył35.
Tak więc Tobiasz wydobywa rybę z wody i rzuca na suchą ziemię (Tb 6,4; Wulgata precyzuje: in siccum), to znaczy – Chrystus wydobywa na światło dzienne knowania szatana. Następnie rozpłatawszy rybę, chłopiec zabrał żółć, serce i wątrobę (Tb 6,6). W miejsce greckiego anaschizo (rozpłatać) Wulgata używa exentero (wypatroszyć, wypróżnić), co również wyraża fakt, iż Chrystus czyni jawnymi tajemne zamysły szatana. Hugon z Fouilloy odnosi natomiast otwarcie wnętrzności ryby do wyznania grzechów w sakramencie pokuty, co dla chrześcijanina jest naśladowaniem Chrystusa, który wyjawił zamiary szatana36.
Trzy elementy – żółć, serce i wątroba – doczekały się w tradycji chrześcijańskiej interesujących skojarzeń alegorycznych. Dlaczego właśnie one zostały zachowane, podczas gdy całe ciało należące uprzednio do ryby, zostało upieczone, czyli przemienione i uświęcone żarem Bożej miłości, gdy Duch święty pod postacią ognia zstąpił w dzień Pięćdziesiątnicy? Zasadniczo wszystkie trzy dotyczą sposobu, w jaki szatana działa wobec człowieka. Chrześcijanin więc, chcąc wyjść zwycięsko z duchowej walki, musi znać strategię szatana, a więc byś świadomym jego przebiegłości (którą symbolizuje serce ryby), znać jego nienawiść do ludzi (którą symbolizuje żółć) oraz nie lekceważyć jego dojrzałego doświadczenia w zwodzeniu człowieka (oznacza ją wątroba, która pomaga w strawieniu pokarmu we wnętrzu ciała)37. Hugon ze św. Wiktora te trzy części ciała ryby odnosi do złości (malitia), gniewu (furor) i różnorakich podszeptów (diversa concilia) szatana38. Ta symbolika serca, żółci i wątroby współbrzmi zresztą z dosłownym sensem Tb 6,8, gdzie zostały one przedstawione jako antidotum na demona lub ducha złośliwego.
Fraza z Tb 6,6: odłożył część do osolenia (we Wulg: posolili resztę, która wystarczyłaby dla nich, aż dojdą do Rages, miasta Medów) została w tradycji oczywiście odczytana w świetle Mt 5,13: Wy jesteście solą ziemi. Zauważmy jednak, że Tobiasz jest dopiero w połowie drogi. Nie pojął jeszcze Sary za żonę, a więc obraz ten nie dotyczy wszystkich chrześcijan, lecz jedynie tych spośród żydów, których Jezus wybrał, by posłużyli jako apostołowie dopóty, dopóki nie włączy do Kościoła rzeszy wiernych pochodzących spośród pogan39.
Przybycie Tobiasza do Ekbatany oznacza, jak już wskazaliśmy wcześniej, ogłoszenie Dobrej Nowiny poganom. Raguel symbolizuje ludy pogańskie, zaś Sara tych, którzy spośród nich przylgnęli do Chrystusa40.
Pierwszą czynnością, jaką wykonał Tobiasz zanim połączył się z Sarą, jest spalenie wątroby ryby (Wulgata mówi tylko o wątrobie, podczas gdy tekst grecki również o sercu), by odpędzić demona na pustynię Egiptu. Scena ta w interpretacji alegorycznej Bedy i Glossa Ordinaria została odniesiona do sakramentu chrztu. Wyrzeczenie się szatana i wszystkich jego dzieł, wyznając zarazem wiarę w Trójcę świętą – to spalenie wątroby ryby41. Hugon od św. Wiktora, opierając się na komentarzu Bedy, nie ogranicza jej do chrztu, lecz – szerzej – do początków wiary w Kościele wywodzącym się z pogan42.
Ironiczny epizod kopania grobu nocą prze Raguela (Tb 8,9-11) został ubogacony w tradycji łacińskiej przez doprecyzowanie, iż działo się to circa pullorum cantu (podczas piania piskląt; Wulg Tb 8,11). Szczegół ten pełni istotną rolę w interpretacji Bedy. Raguel kopiący grób dla Tobiasza oznacza tych spośród pogan, którzy nie dowierzają Chrystusowej mocy zwycięstwa nad śmiercią. Słyszą jednak głos tych, którzy zwiastują im Ewangelię, a więc kaznodziei, misjonarzy, nauczycieli, którzy zostali przyrównani do piskląt, gdyż wyrażają pragnienie i zachętę do uniesienia się w powietrze, ku temu, co w niebiosach43.
Gdy Raguel ujrzał Tobiasza i Sarę żywych, kazał urządzić ucztę. Jako pokarm polecił przygotować dwa woły (wg. Wulgaty vaccae – krowy) i cztery barany44. Oczywiście zyskały one znaczenie ponaddosłowne, uwarunkowane zarówno symboliką teriomorficzną jak i numeryczną.
Krowy symbolizują tych chrześcijan, którzy dzięki głoszeniu Słowa Bożego, rodzą i karmią nowych wiernych, natomiast barany, wyposażone w rogi, są tymi, którzy przewodzą ludom. Dwie krowy zostały zabite, by przygotować ucztę, co oznacza dwa sposoby, w jakie chrześcijanie oddają swoje życie Chrystusowi: jedni dzięki umartwieniu, drudzy zaś jako męczennicy za wiarę. Cztery zaś barany przypominają, iż chrześcijańscy nauczyciele i męczennicy winni swoje życie opierać na czterech Ewangeliach oraz praktykować cztery cnoty roztropność, męstwo, umiarkowanie i sprawiedliwość. Zabiciu tych zwierząt towarzyszy radość ucztowania, co oznacza, że zarówno umartwienie ciała, jak i śmierć męczenników ze względu na Chrystusa wprowadza ich do chwały oraz staje się przykładem, czyli swoistym duchowym pokarmem dla wiernych45.
W rozdziale dziewiątym rozpoczyna się powrót Tobiasza wraz z Sarą do Tobita. Chrystus, poślubiwszy Kościół pochodzący z pogan, wraca, by przynieść Izraelowi duchowe rozumienie Prawa Mojżeszowego, co symbolizuje – jak już powiedzieliśmy – dziesięć talentów. Zabiera ze sobą również czterech sług Raguela oraz dwa wielbłądy (Tb 9,5). Również oni symbolizują głosicieli Ewangelii: zostali nazwani sługami, ponieważ służą tym, którym zwiastują Dobrą Nowinę, wielbłądami zaś – ponieważ w braterskiej miłości biorą na siebie również ich ciężary46.
Tymczasem Tobit ze smutkiem i niepokojem oczekuje powrotu swojego syna (Tb 10,3). W tym miejscu symbolizuje on tych spośród Żydów, którzy uwierzyli w Chrystusa i z utęsknieniem wyglądają dnia, kiedy zostanie on przyjęty przez cały Naród Wybrany47.
Pierwszym, który przybywa zwiastując powrót Tobiasza, jest pies. Wulgata poświęca mu cały werset (Wulg Tb 11,9): Wówczas wyprzedził ich pies, który towarzyszył im w drodze i niczym przybywający zwiastun, wyrażał radość merdaniem ogona48. Konsekwentnie względem wcześniejszej interpretacji, pies oznacza głosicieli Ewangelii. Oni pierwsi zwiastują słowo Dobrej Nowiny, i świadczą o przybyciu Chrystusa. Nawet taki szczegół jak merdanie psiego ogona doczekał się interesującej alegoryzacji: ogon, jako ostatni członek ciała, symbolizuje doprowadzenie dobrego dzieła do końca, a więc głosiciele Ewangelii radują się osiągnięciem życia wiecznego przez tych, których nauczali49.
Szczegóły dotyczące uzdrowienia Tobita zostały sparafrazowane we Wulgacie, gdzie czytamy: Tobiasz wziął żółć ryby i pomazał oczy swojego ojca, odczekał około pół godziny, a bielmo zaczęło schodzić z jego oczu jakby błona jajka. Tobiasz chwycił ją i ściągnął z jego oczu. natychmiast odzyskał wzrok (Wulg Tb 11,13-15)50. Ważnym szczegółem w interpretacji jest motyw bielma podobnego do błony jajka. Bielmo – w świetle wcześniejszych rozważań – symbolizowało niezdolność żydów do rozpoznania duchowego sensu Biblii. Jajko zaś – w świetle tradycyjnej interpretacji Łk 11,9-13, w myśl której trzy dary oznaczają trzy cnoty teologiczne – symbolizuje nadzieję. W tym więc kontekście, bielmo podobne do błony jajka oznacza złudną nadzieję, jaką żywili żydzi, jakoby byli bardziej czyści i prawi od innych, co utrudniało im przyjęcie zbawczej łaski Chrystusa51. Dla innych komentatorów, takich jak np. Garnier z Langres, bielmo na oczach oznacza po prostu ślepotę serca, czyli niewiarę żydów, którą przy końcu świata zastąpi przyjęcie Chrystusa52.
Gdy ślepota, czyli złudna nadzieja, zostanie usunięta, wówczas również Tobit, czyli Naród Żydowski, będzie radował się bogactwami, jakie przybywają do niego wraz z Tobiaszem-Chrystusem. Są to owce, wielbłądy i dużo pieniędzy żony (pecora et cameli et pecunia multa uxoris. Wulg Tb 11,18), czyli liczni chrześcijanie oraz duchowe bogactwa Kościoła. Radość i świętowanie trwa siedem dni, co oznacza obdarowanie Izraela łaską Ducha Świętego53.
Beda nie analizuje szczegółowo hymnu dziękczynnego wypowiedzianego przez Tobita w Tb 13, ale w sposób prorocki konkluduje: Gdy przy końcu świata naród Żydowski przyjmie wiarę, wyda wówczas licznych nauczycieli i proroków, którzy w sercach bliźnich rozpalą pragnienie nieba54.
Ostatnim wydarzeniem opisanym w księdze jest opuszczenie Niniwy przez Tobiasza, Sarę i potomstwo. Zyskało ono dwie interpretacje ponaddosłowne. W kluczu moralnym Beda odczytuje ten motyw jako zachętę skierowaną do chrześcijan, aby porzucili sprawy tego świata a zwracali swe serca ku temu, co w niebie. W kluczu zaś anagogicznym, wskazuje na opuszczenie tego świata, by w wieczności kontemplować nie kończącą się światłość. Pogrzeb bowiem Tobiasza symbolizuje koniec świata, gdy Chrystus wprowadzi cały Kościół do wiecznej radości zbawionych55.
1 Szerzej z odniesieniami: M. Wojciechowski, Księga Tobiasza czyli Tobita, Nowy Komentarz Biblijny, Edycja św. Pawła: Częstochowa 2005, 38. Podstawowa monografia: J. Gamberoni, Die Auslegung des Buches Tobias in der griechisch-lateinischen Kirche der Antike und der Christenheit des Westens bis 1600, Studien zum Alten und Neuen Testament 21, München 1969.
2 Vita Cypriani, 10
3 De bono patientiae, 18; De mort., 18; De oratione, 33.
4 L. Vanyó, Tobie. I Chez les Peres, w: Dict. Patr. 2459.
5 A.M. di Nino. Tobie. II Iconographie, w: Dict. Patr. 2459.
6 CSEL 32/2,519-573; Polskie tłumaczenie: J. Jundziłł, O Tobiaszu, PSP 35 (1986) 57-121.
7 Por. J. Jundziłł, Wstep do: O Tobiaszu, PSP 35, 58-59.
8 Beda, In Tob.; PL 91,924B; Glossa Ordinaria; PL 113,725C-D.
9 Numeracja wersetów odwołuje się do tekstu greckiego. Gdy zachodzą istotne różnice, podajemy również numerację tekstu łacińskiego (Wulg.)
10 Beda, In Tob.; PL 91,924C-D; Glossa Ordinaria; PL 113,725D; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,737D.
11 Synagoga caeremoniis legalibus instituta per Moysen (Beda, In Tob.; PL 91,924D).
12 Tamże.
13 Beda, In Tob.; PL 91,925A-B; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,738B
14 Beda, In Tob.; PL 91,925C; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,738C-D.
15 Beda, In Tob.; PL 91,925D; Glossa Ordinaria; PL 113,727A; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,738D
16 Beda, In Tob.; PL 91,925D; Glossa Ordinaria; PL 113,727A; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,738D
17 Beda, In Tob.; PL 91,926B; Glossa Ordinaria; PL 113,727A-B; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,739A.
18 Tobias priscae legis imaginem tenet; cujus oculos Judaici passeres obcaecant, dum eos luminis sacramentum male intelligentes obcaecant (Raban Maur, De universo,3,2; PL 111,66A).
19 Per hirundines, superbi, ut in libro Tobiae ex nido hirundinis dormienti illi calida stercora incidebant oculis ejus, id est, ex fomento superborum flammantes libidines interiores sensus occupabant (Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae; PL 112,954C).
20 Hugon z Fouilloy, De claustro animae, 7; PL 176,1031D-1032B.
21 Tobias et caecus et verbum Dei praedicans, reprobos simus et electos significare dicitur (Beda, In Tob.; PL 91,926B).
22 Beda, In Tob.; PL 91,926B-C; 930B-C; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,739B
23 Beda, In Tob.; PL 91,926C (Beda adwołuje się do tego motywu w kontekście wcielenia Chrystusa w: Hexaemeron, 4; PL 91,170A-B); Glossa Ordinaria; PL 113,727D-728A; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,739B.
24 Beda, In Tob.; PL 91,926D.
25 Wg. Wulgaty: Forti animo esto, in proximo est ut a Deo cureris (Wulg Tb 5,13)
26 Beda, In Tob.; PL 91,927A-C
27 Eucheriusz, Formulae spiritalis intelligentiae, baculus; PL 50,738C.
28 Beda, In Tob.; PL 91,917D-928A; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,740C.
29 Beda, In Tob.; PL 91,928B; Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae; PL 112,1030B (symbolika ryby jako szatana) i 1066D (rzeka Tygrys jako ludzka smiertelność); Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,740C.
30 Hugon z Fouilloy, De claustro animae, 8; PL 176,1100A.
31 Beda, In Tob.; PL 91,928A; Glossa Ordinaria; PL 113,728B.
32 Domine, invadit me! (Wulg Tb 6,3). Beda, In Tob.; PL 91,928C; Glossa Ordinaria; PL 113,728C.
33 Wulg Tb 6,4.
34 Apprehendit autem branchiam ejus, ut caput nequissimum a corpore decepto, potentiae suae dextera separaret, id est, nequitiam hostis antiqui ab eorum quos sibi male conjunxerat, et quasi unum corpus secum fecerat, corde auferret, et hos ecclesiae suae corpori pius Redemptor insereret. Branchiam quippe habet piscis in confinio capitis et corporis sui. Sicut autem Dominus noster caput Ecclesiae suae, Ecclesia vero corpus est ejus; ita diabolus caput omnium iniquorum, et omnes iniqui corpus et membra sunt ejus (Beda, In Tob.; PL 91,928D). Por. Glossa Ordinaria; PL 113,728C-D.
35 Branchia est potestas diaboli, ut in libro Tobiae: «Apprehende branchiam ejus [21] ,» quod Deus potentiam Satanae annihilavit (Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae; PL 112,874A)
36 Hugon z Fouilloy, De claustro animae, 8; PL 176,1100A.
37 Beda, In Tob.; PL 91,929A-B; Glossa Ordinaria; PL 113,728D-729A. Pod wpływem komentarza Bedy: Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae; PL 112,902B (symbolika serca jako przebiegłości szatana) i 923B (żółć jako złość szatana).
38 Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,740D.
39 Beda, In Tob.; PL 91,929C-D.
40 Beda, In Tob.; PL 91,929D
41 Beda, In Tob.; PL 91,930C; Glossa Ordinaria; PL 113,729C.
42 Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,741B.
43 Beda, In Tob.; PL 91,931A-B; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,741D.
44 Tb 8,19 (Wulg 22). Tekst łaciński nie wspomina o licznych chlebach.
45 Beda, In Tob.; PL 91,931C-932A; Glossa Ordinaria; PL 113,730B; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,741D-742A.
46 Beda, In Tob.; PL 91,932B-C.
47 Beda, In Tob.; PL 91,932D-933B; Glossa Ordinaria; PL 113,730C.
48 Tunc praecurrit canis, qui simul fuerat in via, et quasi nuntius adveniens, blandimento suae caudae gaudebat.
49 Beda, In Tob.; PL 91,933C-934A; Glossa Ordinaria; PL 113,731A.
50 Tunc sumens Tobias de felle piscis, linivit oculos patris sui. Et sustinuit quasi dimidiam fere horam: et c?pit albugo ex oculis eius, quasi membrana ovi, egredi. Quam apprehendens Tobias traxit ab oculis eius, statimque visum receipt.
51 Habet ergo populus Judaeorum adhuc velamen ante faciem cordis, ut non intelligat gratiam Christi. Habet albuginem, quia sibimet candidus et justus prae omnibus videtur (Beda, In Tob.; PL 91,934D). Por. Glossa Ordinaria; PL 113,731B; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,743A.
52 Albugo, caecitas cordis, ut in Tobia: “Coepit albugo ex oculis ejus egredi” quod cum in fine mundi a populo Judaico Christus coepit agnosci, longa ab eis, qua nunc premuntur, infidelitatis caecitas recedit (Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae; PL 112,857B).
53 Beda, In Tob.; PL 91,935A-C; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,743B (pomija motyw siedmiu dni).
54 Et populus Judaeorum conversus in fine saeculi ad fidem, multos habebit doctores et propheticos viros, qui mentes proximorum ad superna desideria accendant (Beda, In Tob.; PL 91,935C-D). Por. Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,743C.
55 Beda, In Tob.; PL 91,936A-C; Glossa Ordinaria; PL 113,732C; Ps-Walafryd Strabo, Allegoriae in Vet. Test., 2; PL 175,743D.
—————