Krzysztof Bardski
Uczeń Chrystusa – głosiciel Ewangelii. Obrazy biblijne w starożytnych i średniowiecznych interpretacjach
Współczesna egzegeza biblijna stara się dotrzeć do pierwotnego przesłania Pisma Świętego, stosując metody właściwe naukowej interpretacji tekstu. W starożytności jednak i w średniowieczu często podchodzono do Biblii w zupełnie inny sposób. Motywy literackie, pojawiające się na jej kartach były traktowane jako znaki wskazujące na zgoła inne rzeczywistości, niż te, które leżały w zamyśle autora. Była to swoista aktualizacja, mająca na celu duchowy pożytek odbiorcy tekstu biblijnego. Taka metoda interpretacji zwana była duchową, alegoryczną lub mistyczną, obecnie zaś używa się raczej określeń symboliczna lub ponaddosłowna.
W niniejszym artykule przyjrzyjmy się wybranym skojarzeniom siedmiu epizodów biblijnych z ideą ucznia Chrystusa jako głosiciela Ewangelii. Spośród licznych aktualizacji wybraliśmy te, których dynamiczny i wieloaspektowy charakter może okazać się inspirujący również dla człowieka współczesnego.
1. Trąby Jerycha
Opis zdobycia przez Izraelitów pierwszego miasta Ziemi Obiecanej, zawiera epizod o trąbach, w które mieli dąć kapłani, podczas gdy lud siedmiokrotnie, przez siedem dni obchodził miasto (Joz 6,4). Siódmego dnia, pod wpływem dźwięku trąb i okrzyku wzniesionego przez Izrealitów, runęły mury miasta, które następnie zostało obrócone w perzynę.
Wydarzenie to, poza wymiarem historycznym, było dla Izydora z Sewilli (+636), Rabana Maura (+856) i Garniera z Langres (+ok.1225) symbolem głoszenia Ewangelii. Kapłani dmący w trąby oznaczają świętych głosicieli Słowa Bożego, natomiast mury Jerycha – to zatwardziałe i niedostępne serca tych, którzy nie chcą przyjąć Dobrej Nowiny1.
Ta interpretacja wpisuje się w szerokie uniwersum symboliczne średniowiecznej zbiorowej wyobraźni chrześcijaństwa. Trąba lub róg (hebr. szofar) oznacza Pismo święte. Ta metafora muzyczna wspaniale ilustruje naturę Słowa Bożego. Podobnie jak instrument potrzebuje muzyka, by wydać dźwięk, tak samo tekst Biblii potrzebuje tego, kto na nim gra. Jedne interpretacje wskazują na Boga jako na wirtuoza sprawiającego, że melodia Słowa rozbrzmiewa w ludzkim sercu. Inne zaś podkreślają aspekt ludzki: Słowo Boże wtedy rozbrzmiewa z mocą, gdy głoszą je święci kaznodzieje. Stąd też właśnie kapłani, należący do pokolenia Lewiego, powołanego przez Boga do pełnienia posługi ofiarniczej w starożytnym Izraelu, byli tymi, którzy mieli dąć w trąby. W Kościele zaś ci, którzy zwiastują Ewangelią, mają również cechować się szczególną świętością życia.
Kapłani dmący w trąby kroczą na czele całego zgromadzenia Izraela, poprzedzając niosących Arkę Przymierza, świadczącą o obecności Boga. Podobnie głosiciele Ewangelii prowadzą Kościół we wnętrzu którego jest obecny sam Chrystus.
Oblężenie Jerycha ma miejsce wkrótce po przejściu Jordanu, jako pierwszy akt podboju Ziemi Obiecanej, tak samo głoszenie Ewangelii jest pierwszym aktem, wprowadzającym Kościół tam, gdzie dotąd był nieobecny.
Cała sceneria epizodu wskazuje na ruch, dynamizm. Grając na trąbach, całe zgromadzenie Izraela znajduje się w ruchu, co ilustruje pochód Kościoła zwiastującego Dobrą Nowinę.
Zauważmy też, że aby runęły mury, nie wystarczy sam dźwięk trąb. Całe zgromadzenie ma wznieść okrzyk (Joz 6,5), co może sugerować, iż w dziele głoszenia nie wystarczy sam tekst Biblii. Konieczne jest osobiste zaangażowanie.
Z drugiej strony mamy potężne, niezwyciężone i budzące grozę mury, których o własnych siłach Izraelici nie byliby w stanie przemóc. We wczesnochrześcijańskiej alegorystyce Jerycho symbolizowało świat, zwłaszcza ten świat, obcy Bogu, pogrążony w grzechu i poddany władzy szatana, którego może oznaczać władca miasta (Joz 6,2). Mur grzechu i zatwardziałości serca odgradza duchowe Jerycho od aktywnej obecności Boga i utrudnia Jego działanie. Tworzy przestrzeń zła, wewnątrz której panują prawa przeciwne Bogu. Jest jakby przeciwnością Państwa Bożego, Civitas Dei. Dlatego też jego totalne zniszczenie, podobnie jak los mający spotkać Jerycho (Joz 6,17), jest konieczne. Należy zresztą pamiętać, że cały podbój ziemi Kanaan, wraz z całym okrucieństwem, z jakim Izraelici mieli odnosić się do mieszkających tam ludów, odczytywany był jako wielki symbol walki z grzechem i śmiercią, pod wodzą Jozuego, będącego typem Chrystusa2.
Jedynymi mieszkańcami Jerycha, którzy zostali uratowani, była nierządnica Rahab wraz ze swoją rodziną, gdyż ona ukryła zwiadowców Żydowskich a w dniu zdobycia miasta wywiesiła u okna purpurową wstążkę (Joz 2,18). Wstążka ta, dzięki kolorowi przypominającemu krew, kojarzyła się starożytnym interpretatorom z męką Chrystusa. To właśnie jego cierpienie i śmierć za grzeszników sprawia, że zostają oni wybawieni z przeklętego miasta i mogą zamieszkać wewnątrz Izraela, czyli Kościoła (Joz 6,25).
Podobnie jednak jak miasto Jerycho zostało zburzone dzięki trąbom Izraelitów, inne miasto, wzniesione na Syjonie, zostanie odbudowane dźwiękiem rogu (szofar). “Zadmijcie w róg na Syjonie” – zawoła prorok Izajasz. Jego słowa tradycja chrześcijańska również odnosiła do tajemnicy zwiastowania Ewangelii3, która nie tylko ma burzyć civitas peccatorum, ale i budować civitas Dei, które wciąż potrzebuje nawrócenia i odnowy.
2. Rydwan Izraela i jeździec
Cykl o proroku Eliaszu kończy scena wniebowstąpienia proroka na ognistym rydwanie, opisana w 2Krl 2. Inspirowała ona licznych artystów – przypomnijmy chociażby płaskorzeźby na wrotach rzymskiego kościoła św. Sabiny – jak również twórców średniowiecznych alegorii.
Eliasz, jako pierwowzór proroka, stanowił również wzór głosiciela Dobrej Nowiny. Podobnie jak Eliasz, każdy uczeń Chrystusa może zostać nazwany słowami Elizeusza “Rydwanem Izraela i jego jeźdźcem” (2Krl 2,12).
Starotestamentalny Izrael prefiguruje Kościół, który posłany jest, by zwiastować Ewangelię na krańcach świata. Rolę zarówno rydwanu, jak i jeźdźca, w sposób symboliczny Grzegorz Wielki (+604), a za nim Klaudiusz z Turynu (+827) przypisywali uczniom, głoszącym Ewangelię4. Obraz rydwanu zawiera w sobie dynamikę właściwą posłaniu misyjnemu.
Niektórzy komentatorzy, w oparciu o wymiar liczbowy, widzą w obrazie kwadrygi symbol czterech Ewangelii (cztery konie). Głosiciel słowa Bożego jest zatem sprawnym woźnicą kwadrygi Pisma Świętego5, zdolnym dotrzeć aż na krańce świata.
Według innych tradycji, woźnicą rydwanu jest sam Chrystus, podczas gdy głosicieli symbolizują konie, ciągnące kwadrygę. Sięgając zaś do mitologicznego obrazu Heliosa, przedstawianego jako woźnica słonecznej kwadrygi, często przedstawianego na mozaikach pośrodku koła znaków zodiaku, w duchu chrześcijańskim odczytywano go jako symbol Jezusa.
3. Koła Bożego tronu
Symbol skorelowany z przedstawionym powyżej, znajdujemy w Księdze Daniela. Jednym z elementów wizji proroka jest obraz tronu Boga: “Tron Jego był z ognistych płomieni, jego koła z płonącego ognia” (Dn 7,9).
Grzegorz Wielki, a za nim Garnier z Langres postrzegają w kołach tronu symbol głosicieli Ewangelii6. Interpretacja ta kładzie nacisk na szereg charakterystyk właściwych misji zwiastowania Dobrej Nowiny. Po pierwsze, koło jest tym elementem tronu, który jest w ciągłym ruchu, co wskazuje na dynamizm głoszenia. Po drugie, są to koła ogniste, płomień zaś symbolizuje żarliwą miłość7, która jest motywem ewangelizacyjnej posługi. Po trzecie, podobnie jak tron stanowi miejsce obecności Boga, tak i głosicielom została powierzona misja niesienia Bożej obecności.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że również w tradycji hebrajskiej kontemplacja Bożego tronu, zarówno opisanego w Dn 7, jak i Ez 1, stanowi szczyt mistycznego zjednoczenia z Wszechmogącym. Symbolika kół rydwanu jest jednak w hebrajskiej tradycji merhawa zupełnie inna.
4. Włosy proroka Habakuka
Księga Daniela kończy się epizodem o proroku Habakuku, który przybywa do jaskini lwów, by nakarmić znajdującego się tam Daniela. Podróż Habakuka dokonuje się w niesamowity sposób: zostaje za włosy przeniesiony przez anioła z Judei do Babilonii.
W kluczu duchowej typologii, Habakuk, jak i inni prorocy Starego Testamentu, symbolizuje Chrystusa, który przybywa, by karmić nas swoim słowem. Dzieje zbawienia rozpoczęły się w Ziemi Świętej, lecz ich zakres obejmuje wszystkich ludzi, dlatego też Habakuk zostaje poniesiony z Judei do Babilonii, która symbolizuje świat, zwłaszcza w wymiarze grzechu i nieposłuszeństwa Bogu. Włosami zaś Chrystusa są Jego uczniowie, głoszący Ewangelię8. To dzięki nim jest On w stanie dotrzeć nawet do wnętrza jaskini lwów, oznaczającej ludzką pychę i ciemność niewiary, aby nakarmić słowem tych, których Bóg umiłował (Daniel).
Symbolika włosów jako świętych uczniów Chrystusa została wyprowadzona z opisu ciała Oblubienicy w Pieśni nad Pieśniami i wynika z pawłowej metafory Kościoła jako ciała, którego głową jest Chrystus. Włosy są bowiem tymi elementami ciała, które znajdują się najbliżej głowy, bezpośrednio z niej wyrastają. Liczba ich jest też niezliczona, podobnie jak ilość uczniów, głoszących Ewangelię. To dzięki nim Chrystus, w obrazie Habakuka, przybywa do tych, którzy są zgłodniali Jego Słowa.
5. Odwiązane oślę
Jednym z epizodów ewangelicznych, ilustrujących w sposób symboliczny posługę głoszenia Słowa Bożego, jest scena poprzedzająca Ostatnią Wieczerzę. W Ewangelii Marka czytamy: “(uczniowie) poszli i znaleźli oślę przywiązane do drzwi z zewnątrz, na ulicy. Odwiązali je” (Mk 11,4).
Hajmon z Auxerre (+855), Garnier z Langres oraz nieznany autor komentarza do Ewangelii Marka, przypisywanego Hieronimowi, widzą w obrazie uczniów wszystkich głosicieli Ewangelii. Idą oni do ludzi związanych przez szatana i znajdujących się poza Kościołem, jak ów osioł przywiązany do drzwi, na zewnątrz9. Dzięki głoszonemu słowu uwalniają ich z niewoli szatana i grzechu i wprowadzają do wspólnoty Ludu Bożego, aby i oni stali się nosicielami Chrystusa, jak osioł Niedzieli Palmowej.
Interpretacja ta kładzie nacisk na kondycję adresata głoszonego słowa, odwołując się do symboliki osła, która również w kontekście współczesnych skojarzeń ma charakter pejoratywny. Natomiast czynność zwiastowania Dobrej Nowiny polega na uwolnieniu i przyprowadzeniu do Chrystusa, obecnego we wnętrzu Kościoła.
6. Jeździec na białym koniu
Apokalipsa jest jedną z najbogatszych w symbole ksiąg biblijnych. Wiele z tych symboli niesie sens głębszy zamierzony przez autora, tradycja jednak również innym motywom literackim księgi nadała wielorakie znaczenia ponaddosłowne.
Biały koń pierwszego z jeźdźców Apokalipsy (Ap 6,2) zazwyczaj kojarzony był w sposób negatywny. Wystarczy spojrzeć na budzące grozę ryciny Dürera. Tymczasem Wiktoryn z Petawium (+304) i Prymazjusz z Hadrumetum (VI w.}postrzegali w dosiadającym go jeźdźcu obraz Chrystusa, zaś w symbolu konia – głosiciela, który przemierza świat, zwiastując Dobrą Nowinę10. Chrystus dosiada on białego konia. Kolor ten symbolizuje niewinność, a więc zerwanie z grzechem, oraz czystość obmycia chrzcielnego, ku któremu prowadzi posługa ewangelizacji.
W ręku jeźdźca znajduje się łuk, który również w innych miejscach Biblii interpretowany był duchowo jako Pismo Święte, którego głoszenie, jak ostre strzały, trafia prosto w serce, raniąc miłością, w myśl duchowej interpretacji Pnp 2,5 (w tłumaczeniu Wulgaty: jestem zraniona miłością).
Niektórzy interpretatorzy, rozwijając symbolikę Pisma Św. jako łuku, poszli bardzo daleko. Drzewce łuku, dzięki surowości przykazań, oznaczało Stary Testament, cięciwa zaś, która posyła strzały nauki przepojonej miłością – to Nowy Testament.
7. Ośla szczęka Samsona
Ostatnia interpretacja, którą pozostawiliśmy na zakończenie ze względu na jej nieco komiczny charakter, dotyczy epizodu z Księgi Sędziów. W Sdz 15,16 czytamy, że Samson rozgromił Filistynów przy pomocy oślej szczęki.
Samson oczywiście jest typem Chrystusa. Dzięki swojej misji, a zwłaszcza jej kulminacji w Misterium Paschalnym, pokonuje on szatana, którego symbolizują w Starym Testamencie ludy wrogie Izraelitom. Narzędziem, przy pomocy którego dokonuje się zwycięstwo Samsona, jest ośla szczęka. Zwycięstwo zaś Chrystusa dokonuje się na przestrzeni historii dzięki głoszeniu Ewangelii przez Jego uczniów, którzy kryją się w symbolu oślej szczęki. W ten sposób dokonali aktualizacji tekstu biblijnego Raban Maur i Garnier z langres11. Szczęka bowiem kojarzy się z narządami mowy, a więc również z głoszeniem Słowa Bożego. A że jest to ośla szczęka, oznacza, że nauka zwiastowana przez uczniów Jezusa nie jest ich własną mądrością, ale głupstwem i zgorszeniem krzyża (1Kor 1,17-21).
Konkluzja
Odczytanie tekstu biblijnego, jakie zostało zaprezentowane w niniejszym artykule, może wydawać się naciąganą nadinterpretacją. Czy można w ten sposób interpretować Biblię? Czy nie uwłacza to godności tekstu natchnionego i nie fałszuje oryginalnego, pierwotnego przesłania Biblii?
Pytania te są jak najbardziej zasadne i nie można ich lekceważyć. Oczywiście, sens zamierzony przez autorów natchnionych i wynikający z odczytania tekstu biblijnego w jego kontekście historycznym jest fundamentem, na którym wszelkie dalsze interpretacje powinny się opierać, zgodnie ze słowami Tomasza z Akwinu: Omnes sensus fundentur super unum, scilicet litteralem (wszystkie sensy Pisma św. powinny opierać się na jednym, mianowicie dosłownym)12. Niemniej jednak bogactwo znaczeń ponaddosłownych, które fantazyjnie ukształtowała starożytna i średniowieczna tradycja medytacji nad tekstem biblijnym, należy do skarbca chrześcijaństwa, które być może właśnie w dzisiejszej epoce obrazu ma szanse inspirować nas do głębszego przeżywania naszej wiary.
Krzysztof Bardski
1 Por. Raban Maur, Commentaria in Librum Josue, ad loc. (powołuje się na Izydora z Sewilli); PL 108,1021D-1022A; Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae, PL 112,877.
2 W jęz. łacińskim Jozue brzmi tak samo jak Jezus
3 Por. Garnier z Langres, ,Allegoriae totius Scripturae, PL 112,1069; Filip z Hartweng, PL 203,976; Alkuin, PL 100,1135.
4 Por. Grzegorz Wielki, Homiliae in Ezechielem, 9,15; PL 76,1052B-C; Klaudiusz z Turynu (Pseudo Eucheriusz), Commentarii in libros Regum, 14; PL 50,1182B.
5 Por. Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae, PL 112,871.
6 Por. Grzegorz Wielki, Homiliae in Ezechielem, 5,11; PL 76,825A; Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae, PL 112,1041.
7 Por. Eucheriusz z Lionu, Formulae spiritalis intelligentiae, 7; CSEL 31,42-43 (W wydaniu C. Wotke, zawierającym krótszą wersję dzieła Eucheriusza, znajdujemy jedynie symboliczne odniesienie ognia do miłości. W wersji rozszerzonej PL 50,761 został dodany omawiany przez nas werset).
8 Por. Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae, PL 112,885B.
9 Por. Ps-Hieronim, Commentarius in Marcum, ad loc., PL 30,621B; Hajmon z Auxerre (Pseudo Hajmon z Halberstadt), Homolia 63. Dominica Palmarum; PL 118,355A-B. Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae, PL 112,965
10 Por. Wiktoryn z Petawium, Scholia in Apocalypsin, ad loc., PL 5,328D-329A; Prymazjusz z Hadrumetum, Commentaria in Apocalypsin, ad loc., PL 68,836A.
11 Por. Raban Maur, Commentaria in Librum Iudicum, 18; PL 108,1193D-1194B; Garnier z Langres, Allegoriae totius Scripturae, PL 112,997B.
12 Tomasz z Akwinu, Summa theologica, I, 1, 10 ad 1.
—————