Skrypt do Wstępu do Pisma Świętego

Krzysztof Bardski

Wstęp do Biblii – skrypt

 

1. Specyfika tekstu biblijnego

- tekst teandryczny (czyli bosko-ludzki: gr. theos – Bóg; aner – człowiek)

- w 100% Słowo Boże i w 100% słowo ludzkie (tekst literacki)

- na podobieństwo Wcielenia Chrystusa: „Słowa Boże, wyrażone językami ludzkimi, upodobniły się do mowy ludzkiej, jak niegdyś Słowo Ojca Przedwiecznego, przyjąwszy słabe ludzkie ciało, upodobniło się do ludzi” (KKK 101). Analogia „wcielenia” Słowa Bożego w słowo ludzkie do Wcielenia Chrystusa zaprasza do kontemplacji misterium.

- tekst biblijny nie „spadł z nieba”, ale powstawał stopniowo na przestrzeni historii. Natchnienie Boże towarzyszyło wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tekstu biblijnego do czasu zamknięcia kanonu (ok. r.100 po Chr – śmierć Jana Ewangelisty), a więc autorom, kopistom i redaktorom tekstu

 

2. Dokumenty Magisterium dotyczące Biblii

- Konstytucja Dogmatyczna Soboru Watykańskiego II „Dei Verbum” (Podkreślenie roli badań naukowych nad tekstem Biblii oraz rola Biblii w życiu Kościoła).

- Instrukcja Papieskiej Komisji Biblijnej „Interpretacja biblii w Kościele” (prezentacja metod interpretacji Biblii: Historyczno-krytyczna, narracyjna, retoryczna, semiotyczna, metody kontekstualne).

- Katechizm Kościoła Katolickiego p.101-141 (Chrześcijaństwo nie jest „religią księgi”, ale Słowa, tym Słowem jest Chrystus: „Całe Pismo św. jest jedną księgą a tą księgą jest Chrystus, ponieważ całe mówi o Chrystusie”. Różne sensy Pisma świętego: literalny, alegoryczny, moralny, anagogiczny).

- Adhortacja posynodalna Benedykta XVI „Verbum Domini” (Bóg objawia się przez stworzenie, historię i Biblię – symfonia Słowa. Kryteria interpretacji tekstu biblijnego: 1. Stanowi jedną całość (lektura kanoniczna); 2. Uwzględnić żywą tradycję całego Kościoła; 3. Uwzględnić analogię wiary (związek tekstu Biblii z prawdami wyznawanymi przez Kościół).

 

3. Natchnienie biblijne

- Wierzymy, że „Prawdy przez Boga objawione, które są zawarte i wyrażone w Piśmie świętym, spisane zostały pod natchnieniem Ducha świętego” (KKK 105).

- „Do sporządzenia ksiąg świętych Bóg wybrał ludzi, którymi posłużył się jako używającymi swoich zdolności i sił, by dzięki Jego działaniu w nich i przez nich, oni sami, jako prawdziwi autorzy przekazali na piśmie to wszystko, i tylko to, czego On chciał” (KKK 106).

- Próba zdefiniowania: Natchnienie biblijne (skrypturystyczne) jest to szczególny, nadprzyrodzony charyzmat, a więc niezasłużony dar Boga, udzielony wspólnocie Bożej (Starotestamentalny Izrael i Kościół pierwotny), obejmujący zarówno ludzi tworzących Księgę (autorów i redaktorów), jak i samą Biblię (nie tylko autorzy byli natchnieni, ale Biblia jest natchniona).

- Charyzmat natchnienia obejmuje cały proces od powstania pierwotnej tradycji ustnej, aż do jej utrwalenia, spisania i włączenia w korpus Biblii.

- Dzieje refleksji nad natchnieniem biblijnym:

• W starożytności i średniowieczu przyjmowano koncepcję „dictatio”: tekst biblijny „podyktowany” autorom ludzkim, którzy byli bezwolnymi narzędziami.
• Tomasz z Akwinu: rozróżnienie pomiędzy „acceptio rerum” (przyjęcie rzeczy), czyli działanie Boga przekazujące autorom biblijnym pewne treści, oraz „judicium de rebus acceptis”, czyli opracowanie tych treści przez autorów, z użyciem ich wiedzy ludzkiej i zdolności, którego owocem jest tekst biblijny.
• Nowożytne dopowiedzenia:

J.M. Lagrange (zm.1938) odróżnia objawienie od natchnienia: Nie wszystko w Biblii jest objawione (wiele autorzy czerpią z zakresu poznania naturalnego oraz konwencji i przekonań panujących w danej epoce), ale wszystko w Biblii jest natchnione.

K. Rahner (zm.1984) podkreśla głęboko eklezjalny charakter natchnienia; łączy istotowo słowo Boże jako narzędzie zbawienia oraz charyzmat natchnienia biblijnego z Kościołem jako instytucją zbawienia.

P. Benoit (zm. 1987) rozróżnia natchnienie pasterskie (do działania), natchnienie prorockie (do mówienia) i natchnienie hagiograficzne (do pisania)

J.L. Mc Kenzie (zm. 1991) wskazuje na nieadekwatność indywidualnego pojmowania natchnienia: jest to charyzmat realizowany przez społeczność wiary i w jej kontekście.

L. Alonso Schoekel (zm.1998) podkreśla relację pomiędzy Wcieleniem Chrystusa a Słowem Biblii. Istotna w refleksji nad natchnieniem jest ostateczna forma tekstu a nie proces jego powstawania.

 

4. Kanon biblijny

- Kanon (od gr. „trzcina służąca jako miara”) biblijny to oficjalny dla określonej wspólnoty wiary spis ksiąg natchnionych.

- Dla Żydów kryterium kanoniczności było to, czy dana księga wymagała rytualnego obmycia rąk.

- Kryteria kanoniczności z perspektywy katolickiej:

• Uznanie danej księgi za natchnioną przez Nauczycielski Urząd Kościoła (podstawowe kryterium)
• Czytanie liturgiczne jako Pisma św.
• Apostolskie pochodzenie księgi.
• Ponadto: budująca treść, zgodna z doktryną Kościoła.

- W tradycji katolickiej dzielimy księgi biblijne na protokanoniczne (pisma jednomyślnie uznawane przez Ojców Kościoła za natchnione) i Deuterokanoniczne (pisma, co do których w pierwotnym chrześcijaństwie istniały opinie sporne).

- Księgi deuterokanoniczne ST: Tb, Jdt, Bar, 1-2Mch, Syr, Mdr.

• Są to księgi ST, które powstały lub przechowywane były w tradycji Kościoła w języku greckim.
• Nie należą do kanonu Żydowskiego oraz do kanonu wielu kościołów protestanckich (protestanci nazywają je apokryfami).

- Niektórzy zaliczają do deuterokanonicznych NT: Hbr, Jk, 2P, 2-3J, Jud, Ap (Wstęp ogólny do Pisma świętego, s.75).

- Podział ksiąg kanonicznych (TaNaCh) według tradycji Żydowskiej:

• Tora (Prawo Mojżesza, Pięcioksiąg: Rdz, Wj, Lb, Kpł, Pwt)
• Newi’im – Prorocy (pierwsi: Joz, Sdz, 1-2Sm, 1-2Krl; późniejsi: Iz, Jr, Ez, 12 proroków mniejszych)
• Ketuwim – Pisma (wielkie: Ps, Prz, Hi; hamesz megilot – pięć zwojów: Pnp, Rut, Lm, Koh, Est; ponadto zaliczano do pism: Dn, Ezd, Neh, 1-2Krn)

- Podział według tradycji Katolickiej:

• Stary Testament

+ księgi historyczne (narracyjne): Rdz, Wj, Lb, Kpł, Pwt Joz, Sdz, Rut, 1-2Sm, 1-2Krl, 1-2Krn, Ezd, Neh, Tb, Jdt, Est, 1-2Mch

+ księgi dydaktyczne (mądrościowe, sapiencjalne): Hi, Ps, Prz, Koh, Pnp, Mdr, Syr.

+ księgi prorockie (profetyczne): prorocy więksi – Iz, Jr, Ez, Dn; prorocy mniejsi: 12 proroków mniejszych)

• Nowy Testament

+ księgi historyczne (narracyjne): Ewangelie (synoptyczne [Mt, Mk, Łk] oraz J) oraz Dz.

+ księgi dydaktyczne (listy): corpus paulinum (14 listów św. Pawła) oraz listy katolickie (Jk, 1-2P, 1-3J, Jud)

+ księga prorocka (profetyczna): Ap

 

5. Apokryfy

- Literatura apokryficzna: pisma religijne, które powstały w judaizmie przełomu er (I-III w. przed Chr. – I w. po Chr.) lub we wczesnym chrześcijaństwie, lecz nie weszły do kanonu ksiąg natchnionych.

- Cechy wspólne apokryfów:

• Autorstwo często przypisywane postaciom biblijnym.
• Język stylizowany na podobieństwo tekstów kanonicznych.
• Częste występowanie motywów cudownych i fantastycznych.

- Apokryfy Starego Testamentu:

• Pierwsza Księga Henocha (nawiązuje do postaci Henocha z Rdz 6,23, powstała po aramejsku w III w. przed Chr. , do naszych czasów przetrwały fragmenty w Qumran i tłumaczenia etiopskie; cytowana w Jud 14-15).
• Księga Jubileuszów (125-110 przed Chr. po hebrajsku, w formie objawienia udzielonego Mojżeszowi na górze Nebo przedstawia dzieje od stworzenia do wejścia Izraelitów do Ziemi Obiecanej. Pod względem literackim zaliczana do midraszy, kościół Etiopski zalicza do kanonu).
• Testamenty (12 patriarchów, Mojżesza, Hioba, Abrahama, Izaaka, Jakuba, Adama, Salomona): polecenia i wskazania włożone w usta postaci biblijnych, odzwierciedlające halachę (nauczanie moralne) żydowską przełomu er.
• Psalmy i ody Salomona: utwory poetyckie w stylu psalmicznym
• Opowieści haggadyczne (teksty mające w punkcie wyjścia zdarzenie biblijne, lecz rozwijające je w formie opowiadania, zawierającego dodatkowe motywy narracyjne: Apokryf Księgi Rodzaju, Księga Starożytności Biblijnych Pseudo-Filona, Życie Adama i Ewy, Męczeństwo Izajasza, Żywoty proroków.
• Apokalipsy apokryficzne (Abrahama, Jakuba, 4Edzrasza, Barucha, Jeremiasza, Eliasza, Sofoniasza, Adama)

- Apokryfy judeo-hellenistyczne (dotyczą ST, lecz w języku greckim)

• List Arysteasza (285-247 przed Chr. o powstaniu Septuaginty)
• 3-4 Machabejska
• Józef i Asenet (zaślubiny Józefa z Asenet, córką Putifara)
• Modlitwa Manassesa (król Manasses, przeciwny monoteizmowi, nawraca się i wypowiada modlitwę do Boga)

- Apokryfy Nowego Testamentu:

• Ewangelie apokryficzne: Nazarejczyków, Hebrajczyków, Ebionitów, Egipcjan, Piotra, Protoewangelia Jakuba (stąd imiona rodziców Maryi Joachim i Anna), Tomasza, Ewangelia Prawdy (Gnostycka z Nag Hammadi), Marii Magdaleny, Judasza, i in.
• Żywoty Apostołów: dalsze dzieje Apostołów, ich wyprawy misyjne (np. Tomasza do Indii) i męczeństwo (wg. apokryfów wszyscy Apostołowie oprócz Jana ponieśli śmierć męczeńską)
• Listy apokryficzne: List Apostołów, św. Pawła (do Laodycejczyków, Aleksandryjczyków, do Seneki) List Tytusa, itd.
• Apokalipsy: Wniebowstąpienie Izajasza, Apokalipsy Ezdrasza, Apokalipsy gnostyckie z Nag Hammadi, Piotra, Pawła, Maryi, Tomasza, Księgi Sybilińskie (stylizowane na greckie wyrocznie)

 

6. Tło historyczne ST

Od patriarchów do zjednoczonej monarchii

Biblijne dzieje Izraela obejmują epokę od patriarchów Abrahama, Izaaka i Jakuba, protoplastów narodu wybrania, których życie przypadło na XIX/XVIII stulecie przed Chr., do zagłady Jerozolimy i utraty państwowości żydowskiej w 70 r. po Chr.

Lata 1850-1650 przed Chr. są nazywane okresem patriarchów. W tym czasie Abraham opuścił Mezopotamię i na polecenie Boga udał się do kraju od dawna zamieszkanego przez Kananejczyków i Amorytów. Około stu lat później Józef, jego prawnuk (jeden z dwunastu synów Jakuba), znalazł się w Egipcie, gdzie zrobił wielką karierę. Podczas głodu panującego w Kanaanie sprowadził braci i ojca i osiedlił ich w ziemi Goszen. Patriarchów łączyły więzy krwi oraz wiara, że istnieje tylko jeden Bóg, który na zawsze związał się z nimi i ich potomstwem przez Przymierze i obietnice. Od początku natura i rola Izraela realizowały się na dwóch poziomach – etnicznym i religijnym.

Czasy od patriarchów do wyzwolenia, któremu przewodził Mojżesz, to okres niewoli egipskiej (ok. 1650-1250 r. przed Chr.). Egipcjanie, początkowo przychylni, zaczęli z czasem widzieć w rozrastającym się narodzie izraelskim wielkie zagrożenie i powzięli kroki, aby temu przeciwdziałać. Położenie Izraelitów pogorszyło się. Wyjście narodu wybranego z Egiptu, które nastąpiło ok. 1270-1250 r. przed Chr., było najważniejszym wydarzeniem w jego starotestamentowych dziejach.

Podczas czterdziestoletniej wędrówki przez pustynię do Kanaanu (Ziemi Obiecanej) gromada niewolników przeobraziła się w świadomy swojej tożsamości naród. Decydujące znaczenie w procesie kształtowania się nowej samoświadomości miało objawienie się Boga na Synaju. Izraelici pod wodzą Jozuego rozpoczęli penetrację i stopniowe przejmowanie Kanaanu. Musieli przy tym rywalizować z Kananejczykami, Amorytami i innymi ludami oraz napływającymi od strony Morza Sródziemnego Filistynami. Koegzystencja okazała się bardzo trudna. Obfitowała w liczne napięcia, konflikty, starcia zbrojne i otwarte wojny. Wobec nieustannych zagrożeń naród konsolidował się pod kierunkiem charyzmatycznych przywódców nazwanych sędziami. Okres sędziów trwał od około 1200 do 1025 r. przed Chr. Ostatnim sędzią Izraela był Samuel, który namaścił króla – Saula. Terytorium, którym zarządzał pierwszy król, obejmowało górskie rejony Kanaanu. Panowanie Saula trwało około 20 lat i było naznaczone ciągłymi zmaganiami z Filistynami. W końcu Saul i jego trzej synowie zginęli z ich rąk.

Jeszcze za rządów Saula Samuel namaścił nowego władcę – Dawida, pasterza z Betlejem, który po śmierci Saula natychmiast stanął na czele narodu, podjął konfrontację z Filistynami i wygrał ją. Pokonał też Kananejczyków oraz sąsiednich władców. Rozszerzył i utrwalił granice swego państwa, zaś z zajętej podstępem Jerozolimy uczynił jego stolicę (ok. 1000-970). Zapoczątkował zakrojone na szeroką skalę przedsięwzięcia budowlane. Urzeczywistnił je jego syn, Salomon (ok. 970-930), który zbudował pałac królewski i świątynię w Jerozolimie oraz zadbał o centralizację kultu religijnego. Rozpoczął się okres Pierwszej Świątyni, która istniała do niewoli babilońskiej. Wkrótce po śmierci Salomona nasiliły się wołania o zmianę polityki wewnętrznej, ale Roboam, syn Salomona, zignorował je. W rezultacie silnego sprzeciwu ludu nastąpił podział polityczny kraju, za którym poszła schizma religijna. Lata rządów Dawida i Salomona są nazywane okresem zjednoczonej monarchii (ok. 1000-930 r. przed Chr.), zaś obaj władcy stali się symbolami pomyślności i dostatku czasów „złotego wieku” Izraela.

Od podziału monarchii do wygnania babilońskiego

Po śmierci Salomona państwo rozpadło się na dwie części. W południowej, ze stolicą w Jerozolimie, rządzili nieprzerwanie władcy z dynastii Dawidowej. W północnej, której stolicą stała się ok. 880 r. Samaria, władcy i dynastie zmieniały się na skutek częstych przewrotów pałacowych. Część południowa, obejmująca terytoria pokoleń Judy i Beniamina, jest nazywana Królestwem Judzkim. Część północna nosi nazwę Królestwa Izraela, zaś w jej skład wchodziły terytoria dziesięciu pokoleń, które zerwały łączność z Jerozolimą.
Podzielona monarchia istniała do 722 r. przed Chr., kiedy państwo północne padło pod ciosami Asyryjczyków. W ciągu nieco ponad 200 lat jej istnienia w Jerozolimie rządziło 13 królów (w tym jedna kobieta – Atalia), zaś w Samarii 19, z których kilku stało się ofiarami spisków, a ich miejsce zajęli zamachowcy. Najazd Asyryjczyków przyniósł klęskę Samarii, zniszczenie prawie wszystkich miast Królestwa Północnego i deportację ludności izraelskiej do Asyrii. Na terytorium Izraela sprowadzono pogańskich osadników, którzy po wymieszaniu się z resztkami lokalnej ludności dali początek istniejącym do dzisiaj Samarytanom.
Po zagładzie Samarii przetrwało tylko Państwo Południowe (lata 722-587 przed Chr.). Początkowo skutecznie opierało się presji Asyryjczyków, a gdy ich potęga osłabła, stało się łakomym kąskiem dla Egipcjan i Babilończyków. Ci ostatni w 597 r. po raz pierwszy najechali i złupili Jerozolimę, deportując do Mezopotamii elitę duchowo-intelektualną narodu. Dziesięć lat później (587 r. przed Chr.), w odpowiedzi na bunt ustanowionego przez siebie króla Sedecjasza, Babilończycy ponownie najechali kraj, zburzyli Miasto święte i świątynię, położyli kres dynastii Dawidowej, wysiedlili ludność, uprowadzili ją i unieśli ogromne łupy.
Rozpoczęło się wygnanie babilońskie (lata 587-539 przed Chr. ), które stanowiło istotny przełom w dziejach starożytnego Izraela. Utrata państwowości i uprowadzenie do obcej ziemi położyły kres wielu tradycyjnym formom życia religijnego lub mocno zachwiały nimi. Wprawdzie na obszarze splądrowanego Państwa Południowego pozostało niewielu mieszkańców, ale byli to ludzie biedni i niewykształceni, niezdolni do zachowania i rozwijania tożsamości narodowej i religijnej. Po raz pierwszy zaistniało zjawisko diaspory, czyli życia w rozproszeniu. Punkt ciężkości życia duchowego i intelektualnego przeniósł się do Babilonii. Drugą siedzibą diaspory stał się Egipt, dokąd zbiegła część mieszkańców Jerozolimy i jej okolic na krótko przed najazdem Babilończyków, a także w pierwszych latach niewoli. Diaspora stała się odtąd integralnym składnikiem życia Izraelitów. W sytuacji wygnania babilońskiego dokonano zapisów świętej Tradycji, zaś opracowane wtedy teksty dały początek Pismu świętemu.

Od powrotu z wygnania do okresu rzymskiego

W połowie VI w. przed Chr. potęga Babilończyków załamała się. Wkrótce ich miejsce zajęli Persowie. W 539 r. przed Chr. władca perski Cyrus wydał dekret zezwalający Izraelitom na powrót do ojczyzny. Część wygnańców wróciła z entuzjazmem do Jerozolimy i przystąpiła do odbudowy miasta i świątyni. Wielu innych pozostało, gdyż przywykli do życia na obczyźnie, gdzie niejednokrotnie wiodło im się lepiej niż w ziemi ojców. Odbudowanie świątyni (515 r.) rozpoczęło tzw. okres Drugiej Świątyni. Głównym ośrodkiem odradzania się życia religijnego i politycznego stała się Jerozolima i przyległa do niej Judea.

Kształt religijności zwanej judaizmem (religią żydowską) określili zwłaszcza dwaj wielcy reformatorzy, Ezdrasz i Nehemiasz, działający w drugiej połowie V w. przed Chr. Pierwszy podjął reformy religijne zakrojone na szeroką skalę, drugi zajął się konsolidacją polityczną rodaków.

Swobodne poczynania obydwu były możliwe, gdyż hegemonia perska miała charakter bardziej pokojowej infiltracji i penetracji aniżeli przymusowych deportacji czy podboju militarnego. Narody i ludy Bliskiego Wschodu umęczone brutalnością i bezwzględnym wyzyskiem ze strony Asyryjczyków i Babilończyków z ulgą przyjęły tę zmianę.

Po zwycięstwie Aleksandra Macedońskiego w bitwie pod Issos (333 r.) większość ziem zarządzanych przez Persów przeszła w posiadanie Greków. Tuż po przedwczesnej śmierci Aleksandra (323 r.) jego imperium rozpadło się na trzy części. W Macedonii rządziła dynastia Antygonidów, w nowo założonej w Egipcie Aleksandrii władzę sprawowali Ptolomeusze, natomiast w syryjskim mieście Antiochia królowała dynastia Seleucydów. Apogeum ich potęgi przypadło na rządy znienawidzonego Antiocha IV Epifanesa (Objawiciela), którego Żydzi nazywali Epimanes, czyli „Szalony” (lata 167-163 przed Chr.). Po wielu posunięciach antyżydowskich, z których najboleśniejszym było zbezczeszczenie świątyni jerozolimskiej, wybuchł bunt zbrojny (167 r. przed Chr.) nazwany powstaniem Machabeuszy. Sukcesem wystąpienia Machabeuszy było ponowne wyświęcenie Świątyni w 165 r. i przywrócenie w niej właściwego kultu. Wydarzenie to upamiętnia żydowskie święto Chanuka.

 

7. Tło historyczne NT

Kontekst hellenistyczny

Hellenizm: Orientacja kulturowa dominująca w basenie Morza Śródziemnego od III w. przed Chr. do II w. po Chr. Ma charakter ponadnarodowy, podobnie jak dziś pojęcie cywilizacji zachodniej, która niezależnie od rysów specyficznych poszczególnych kultur, ma wspólne elementy: moda, filmy, muzyka)

Geneza hellenizmu: wskutek podbojów Aleksandra Macedońskiego (336-323) (Grecja i Azja Mniejsza wewnątrz jednego organizmu państwowego) następuje fuzja klasycznej kultury greckiej z kulturą i cywilizacją Bliskiego Wschodu.

Charakterystyka

a. W życiu religijnym: zanika tradycyjny kult bogów olimpijskich (mitologia, ich dzieje wydają się czymś odległym, nie rzutującym na życie człowieka). Zamiast bogów Olimpu następuje:

- Powrót do wspólnot orfickich i pitagorejskich, misteria dionizyjskie. Chodzi o poszukiwanie form religijnych bardziej oddziaływujących na życie codzienne

- Orientalizacja panteonu: egipska trójca (Izyda, Ozyrys, Horus), rodem z Azji Mniejszej kult Attis i Kybele, perski kult Mitry.

b. W filozofii: obok klasycznych kierunków platonizmu i arystotelizmu, pojawia się helleńska nowość: epikureizm i stoicyzm, wynika to z zainteresowania się bardziej filozofią życia, niż poznaniem rzeczywistości.

c. W życiu społecznym: Po rozpadzie imperium Aleksandra Macedońskiego, wzrasta rola poszczególnych miast, bez dominującego ośrodka władzy. Dopiero od II w. na czoło wysuwa się Rzym, który rozszerza swą władzę nad Azją Mniejszą głównie metodami dyplomatycznymi. Następuje relatywizacja znaczenia grupy narodowej (Izrael jest tu wyjątkiem), pojęcie “grek” odnosi się do “hellenisty”.

Sytuacja polityczna Ziemi Świętej

Choć powstanie Machabeuszy spowodowało przywrócenie kultu, nie zmieniło sytuacji politycznej Palestyny, która pozostawała pod dominacją dynastii syryjskich Seleucydów. Dynastia hasmonejska, która bezpośrednio rządziła krajem, była osłabiana wewnętrzną rywalizacją o władzę. Konflikt między członkami dynastii sprowadził w 63 r. przed Chr. interwencję rzymskiego wodza Pompejusza, który poparł Hirkana II, jednego z pretendentów do tronu. Od tego momentu Palestyna znalazła się pod dominacją Rzymu. Po zajęciu Jerozolimy przez Pompejusza Hirkan nadal utrzymywał się przy władzy, ale był już tylko wykonawcą woli Antypatra I, zjudaizowanego Idumejczyka. Był to faktyczny kres dynastii hasmonejskiej.

Antypater II, syn Antypatra I, rządził w Jerozolimie z przyzwolenia Juliusza Cezara, który nadał mu tytuł epitrophos (prokurator). Z kolei Herod, syn Antypatra, został w 34 r. przed Chr. królem Judei dzięki poparciu Marka Antoniusza. Przejąwszy władzę, pozabijał wszystkich członków rodziny hasmonejskiej. Świadomy, że Judejczycy nie darzą go sympatią, chciał się im przypodobać i podjął wiele przedsięwzięć budowlanych.

Herod był wielkim budowniczym. Wznosił świątynie na cześć cesarza Augusta, odbudował Samarię i przemianował ją na Sebaste (gr. Sebastos – Augustus), rozbudował nadmorską Wieżę Stratona i nazwał Cezarea. W Jerozolimie wzniósł dla siebie pałac, twierdzę Antonia oraz amfiteatr. Na wschodnim brzegu Morza Martwego zbudował twierdzę Macheront, w pobliżu Betlejem wzniósł Herodeion – zamek, a później grobowiec. W całym kraju budował gimnazja, teatry oraz stadiony. W 20 r. przed Chr. rozpoczął odbudowę Świątyni, która trwała 46 lat.

Był znany z podejrzliwości i wielu skrytobójstw (ich ofiarą padali także członkowie najbliższej rodziny: świekra Aleksandra, synowie Aleksander, Arystobulos i Antypater). Gwałtownie przeciwdziałał wszelkim zakusom na swoją władzę. Zmarł w Jerychu na przełomie marca i kwietnia 4 r. przed Chr.

W testamencie podzielił królestwo pomiędzy trzech synów: Archelaosa, Antypasa oraz Filipa. Chciał, aby pierwszy z nich został królem. Sprzeciwił się jednak temu cesarz August, pozostawiając Archelaosowi jedynie tytuł etnarchy. Wszyscy trzej byli wasalami Rzymu i podlegali legatowi Syrii.

Archelaos był etnarchą Judei, Idumei i Samarii od 4 r. przed Chr. do 6 r. po Chr. Po dziesięciu latach rządów został wezwany do Rzymu i ostatecznie zesłany do Galii. Jego terytorium przeszło pod władzę rzymskiego prokuratora, który stacjonował w pałacu Heroda w Cezarei Nadmorskiej. najsłynniejszym był Poncjusz Piłat (lata 26-36 po Chr.). Filip (syn Kleopatry), tetrarcha Gaulanitis, Iturei, Batanei, Trachonitis i Auranitis, władał nimi od 4 r. przed Chr. do 34 po Chr.

Natomiast Herod Antypas, rodzony brat Archelaosa, rządził (od 4 r. przed Chr. do 39 po Chr.) Galileą i Pereą. Odbudował Seforis, a na południowo-wschodnim brzegu Jeziora Genezaret wzniósł Tyberiadę. Poślubił córkę władcy sąsiedniego państwa Nabatejczyków, lecz szybko rozwiódł się z nią, by ożenić się z Herodiadą – żoną swego brata, Filipa (związek ten potępił Jan Chrzciciel). W 39 r. ponaglany przez żonę udał się do Rzymu, aby prosić o tytuł królewski. Znalazł się jednak na wygraniu w Galii, a jego terytorium cesarz Kaligula oddał Agryppie I, bratu Herodiady.

Kim był Agryppa? Za rządów tetrarchów Heroda Antypasa i Filipa na dworze cesarskim w Rzymie wychowywał się Herod Agryppa I, wnuk Heroda Wielkiego, zrodzony z jego syna Arystobula. Urodził się ok. 10 r. przed Chr. i na krótko przed śmiercią dziadka został wysłany do Rzymu. Wychowywany w rodzinie cesarskiej stał się bliskim przyjacielem Kaliguli (37-41 r. po Chr.), który po dojściu do władzy podarował mu tereny zarządzane niegdyś przez Filipa, a także ziemie Heroda Antypasa, który popadł w niełaskę i został deportowany do Galii.

Wszystkie przywileje Agryppy I potwierdził Klaudiusz (41-54 po Chr.), następca Kaliguli, dodając mu Judeę i Samarię oraz tytuł konsula. Agryppa zarządzał więc terytorium (lata 41-44) zbliżonym rozmiarami do królestwa Heroda Wielkiego. Kilkakrotnie wzmiankowany w Dziejach Apostolskich, był prześladowcą pierwszych chrześcijan odpowiedzialnym za ścięcie Jakuba i uwięzienie Piotra. Po jego nagłej śmierci władzę przejął syn Agryppa II. Agryppa II nie odziedziczył jednak królestwa po ojcu, gdyż Klaudiusz ponownie poddał Palestynę władzy prokuratora. Otrzymał tylko Chalkis, które wymienił w 53 r. na dawną tetrarchię Filipa wraz z Abileną. Sprawował nadzór nad Świątynią z prawem wyznaczania arcykapłana. Pozostał wiernym poddanym Rzymu. Podczas powstania żydowskiego w latach 66-70 udzielił poparcia Tytusowi, zdobywcy Jerozolimy, po upadku powstania przeniósł się do Rzymu, gdzie zmarł ok. 93 r., jako ostatni z dynastii herodiańskiej.

Klęska powstania przeciw Rzymianom w 70 r. (w 73 r. upadł ostatni punkt oporu – twierdza Masada) wyznacza koniec dziejów biblijnego Izraela.

 

Ugrupowania religijne

• Faryzeusze (hebr. peruszim – oddzieleni): stronnictwo religijne okresu II świątyni (II w. przed Chr. – do r. 70 po Chr). Skrupulatnie przestrzegali przykazań Tory, dbali o czystość rytualną. W opozycji do saduceuszy. Zyskali reputację w zakresie interpretacji Tory. Poza Pięcioksięgiem Mojżesza przyjmowali też tzw. Torę Ustną, czyli przekaz tradycji Ich kontynuacją jest judaizm rabiniczny.
• Saduceusze (od imienia Sadoka, arcykapłana z czasów Salomona) stronnictwo religijne grupujące kapłanów świątyni jerozolimskiej. Zamożni, skłonni do ustępstw wobec Rzymian. Literalnie interpretowali Torę, odrzucając tradycję ustną (zwłaszcza dotyczącą zmartwychwstania umarłych oraz aniołów). Znikają po zburzeniu świątyni w r. 70 po Chr.
• Esseńczycy (Qumrańczycy) Związani z osadą Qumran nad brzegiem Morza Martwego. Kopiowali księgi religijne i stworzyli społeczność oddzieloną od oficjalnego Judaizmu, rygorystycznie przestrzegającą przykazań Tory. Ich teksty zostały odnalezione w latach 40-tych XX-go wieku i stanowią najstarsze zachowane rękopisy biblijne.
• Szkoła Hillela – Rabbi Hillel ur. ok 110 przed Chr., zm. ok.10 po Chr. Pochodził z diaspory babilońskiej, lecz działał w Jerozolimie. Uważał, że przykazań Tory nie należy interpretować rygorystycznie, lecz w myśl zasady „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe”, istotą Tory jest jej duch a nie litera. Jego wnukiem był Gamaliel Starszy.
• Szkoła Szammaja – ur. ok 50 przed Chr. Uważał, że Torę należy odczytywać literalnie. W wielu kwestiach szkoła Szammaja zajmowała stanowisko przeciwne względem szkoły Hillela.

8. Specyfika literacko-językowa ST

Powstawanie tekstu

Tekst ST powstawał na przestrzeni wielu stuleci. Najstarsze teksty to:

a. Przekazy ustne (dotyczące np. historii klanów koczowniczych, życiorysy przodków, opowiadania tłumaczące pochodzenie nazw własnych).

b. Zapożyczenia z literatury bliskowschodniej (np., historia Noego zaczerpnięta z eposu o Gilgameszu, hymny kananejskie przeredagowane w formie psalmów).

Kolejnym etapem jest praca redaktorów, którzy łączyli przekazy ustne w większe formy literackie (np. tradycje jahwistyczna, elohistyczna, kapłańska i deuteronomiczna w Pięcioksięgu lub poszczególne zbiory połączone w formie Księgi Przysłów lub Psalmów).

Następnie mamy pracę kopistów, którzy przepisywali tekst. Na etapie poprzedzającym włączenie do kanonu, kopiści dodawali swoje komentarze lub dokonywali zmian redakcyjnych.

Ostatnim etapem jest rozeznanie określonych tekstów jako Słowa Bożego, czyli włączenie do kanonu. Odtąd kopiści bardzo powściągliwie ingerują w tekst święty.

Rodzaje literackie:

Trzy podstawowe rodzaje literackie w ST:

a. Narracja, czyli opowiadanie (zwł. księgi historyczne)

b. Mowy, czyli partie o charakterze oratorskim, mające na celu napomnienie, pouczenie, ostrzeżenie lub zachętę do zawierzenia Bogu (np. teksty prorockie).

c. poezja biblijna, np. Pnp, Ps, Lm.

Styl hagiografów biblijnych:

a. Paralelizm. Polega na przekazaniu jednej treści za pomocą dwóch podobnych pod względem językowym sformułowań (zwykle dwóch wierszy tego samego wersetu). Mamy trzy rodzaje paralelizmu:

- synonimiczny (np. „Raczej mądrość nabywać niż złoto, lepiej mieć rozum niż srebro” Prz 16,16).

- antytetyczny (np. „Jeden jest hojny a stale bogaty, a nad miarę skąpy zmierza do nędzy” Prz 11,24).

- progresywny (np. „Fałszywy świadek nie ujdzie karania, zginie kto kłamstwem oddycha” Prz 19,9)

b. Symetria

W przypadku większych partii tekstu. Można wyróżnić równoległą (np. A B C  A₁ B₁ C₁), chiastyczną (A B B₁ A₁), koncentryczną (A B C B₁ A₁).

c. Antropomorfizm

Przypisywanie cech ludzkich Bogu (antropomorfizmy fizyczne, np. Bóg ma usta Iz 1,20; nos Rdz 8,21, chodzi Rdz 3,8; lub psychiczne, np. cieszy się Ps 104,31; gniewa Wj 4,14) lub mądrości (opis mądrości jako pięknej i zaradnej kobiety, np. Prz 9,1-6)

d. Idiomatyka

Specyficzne zjawiska językowe, wymagające często tłumaczenia co do sensu, np. Ps 119,109 dosłownie: „dusza moja jest w moich rękach”, co oznacza „jestem w niebezpieczeństwie śmierci”

Język ST

ST w większości został zapisany w języku starohebrajskim (hebrajski biblijny, hebrajski klasyczny), należącym do grupy języków semickich (jak arabski). W późniejszych stadiach hebrajski klasyczny ewoluował w hebrajski talmudyczny, hebrajski średniowieczny i hebrajski współczesny (używany obecnie jako urzędowy w państwie Izrael).

Pismo hebrajskie pisane jest od prawej do lewej, zawiera 22 spółgłoski, które posiadają też wartość numeryczną. Zapisuje się tylko spółgłoski, samogłoski zaś należy wstawiać podczas lektury (w X w. masoreci ze szkoły ben Aszera zaopatrzyli biblijny zapis spółgłoskowy w znaki samogłoskowe w postaci kropek i kresek umieszczanych głównie pod spółgłoskami, aby ułatwić lekturę).

Część księgi Dn oraz pojedyncze zdania w ST są również w języku aramejskim, należącym do tej samej grupy języków semickich i zapisywanym literami hebrajskimi. Księgi deuteronomiczne ST zapisane zostały w grece koine (zob. kolejny punkt).

9. Specyfika literacko-językowa NT

Powstawanie tekstu

W przypadku Ewangelii pierwotne były przekazy ustne (logia Jezusa, opowieści o cudach, przypowieści). Ewangeliści połączyli przekazy ustne w większe formy literackie. Jako najstarszą przyjmuje się Mk, z którego korzystał Mt i Łk. Kwestią dyskutowaną jest tzw. źródło Q, które rzekomo zawierało te fragmenty z Mt i Łk, których nie było w Mk. W Dz też mamy przekazy ustne dot. działalności Apostołów i początków kościołów założonych przez św. Pawła

Pozostałe teksty NT nie były przekazywane w formie tradycji ustnej, lecz od razu spisane. Co do autorstwa niektórych istnieją wątpliwości (np. czy Ef, 1-2Tm i Tt są Pawłowe czy pochodzą od jego uczniów). Kwestia dyskusji nad autorstwem nie rzutuje na natchnienie danej księgi.

Rodzaje literackie:

Podstawowe rodzaje literackie w NT:

a. Narracja, czyli opowiadanie (Ewangelie i Dz). W ramach narracji mniejszym rodzajem literackim jest przypowieść.

b. Epistolografia, czyli listy.

c. Apokaliptyka (Ap i niektóre wypowiedzi Jezusa, np. Mt 24,1-14)

Co się tyczy stylu hagiografów NT, to poza wzorcami semickimi właściwymi Staremu Testamentowi znajdujemy (zwłaszcza w św. Pawła) wzorce helleńskie zaczerpnięte z greckich konwencji literackich.

Język

NT powstał w języku greckim koine. Stanowi on późniejszą fazę rozwojową względem greki klasycznej, właściwą środowisku i kulturze hellenistycznej. Pojawia się w nim uproszczenie syntaksy, uboższy zakres leksykalny oraz liczne wpływy semickie. Język grecki należy do języków indoeuropejskich, kolejne fazy rozwojowe to greka bizantyjska (zbliżona do koine) oraz greka „ludowa” (demotiki), z której wykształcił się współczesny język grecki.

 

10. Translatoryka biblijna

Starożytne przekłady Biblii:

Targumy aramejskie – tłumaczenia ST na język aramejski, zawierające również interpretację tekstu. Powstawały od III w. przed Chr. do VIII po Chr.

Septuaginta (LXX) – tłumaczenie ST na język grecki, powstałe w środowisku aleksandryjskim w II w. przed Chr. Jest to tekst, którym posługiwano się w diasporze greckojęzycznej oraz pierwotnym Kościele, stąd też nazywany „Biblią pierwszych chrześcijan”.

Peszitta – przekład ST na język syriacki, powstały w II w. po Chr.

Wulgata – przekład na język łaciński dokonany przez św. Hieronima (przełom IV i V w.). Do Soboru Watykańskiego II był to oficjalny tekst biblijny Kościoła Katolickiego (obecnie tę rolę pełni Neowulgata, XX-wieczny przekład na łacinę, uwzględniający wymogi nowożytnej translatoryki).

Ważniejsze polskie przekłady biblijne:

Jakuba Wujka (1593-1599) – Podstawowy przekład katolicki do XX w. Tłumaczenie na podstawie Wulgaty, z uwzględnieniem tekstów oryginalnych. Dziś język przekładu brzmi archaicznie.

Biblia Gdańska – przekład kalwiński z 1632, z hebrajskiego i greckiego. Podstawowy tekst kościołów Reformacji w Polsce. Też dziś brzmi archaicznie.

przekład Izaaka Cylkowa (1883-1914) – ST przełożony piękną polszczyzną, wydanie dwujęzyczne (z tekstem hebrajskim) z komentarzem.

Uwspółcześnione wersje Jakuba Wujka – 1900 bp. A. Szlagowski; 1935 Jezuici S. Styś i J Rostworowski.

Eugeniusz Dąbrowski – NT w ponad 2 mln egz. wielokrotnie wznawiany. Tłumaczenie w oparciu o Wulgatę.

Biblia Tysiąclecia (1965) – Przekład używany w liturgii Kościoła katolickiego. Kolejne wydania (obecnie 5) poprawiane z uwzględnieniem najnowszych osiągnięć w zakresie biblistyki. Tłumaczenie przedrukowane w „Biblii Jerozolimskiej”, która ma inne komentarze oraz wskazanie miejsc paralelnych.

Biblia Poznańska (1973-1975) – 4 tomy, z obszernym komentarzem

Biblia Warszawska (1975) – przekład biblistów protestanckich, wydany przez Towarzystwo Biblijne w Polsce. Liturgiczny tekst Kościołów z kręgu Reformacji.

Czesław Miłosz (1979-1989) – przekład literacki, niektóre księgi.

Biblia Warszawsko-Praska (bp. Kazimierz Romaniuk, 1997)

Biblia Edycji św. Pawła (2008) – współczesny język polski, obszerne komentarze.

Septuaginta w przekładzie R. Popowskiego (2012) – już wcześniej w r. 2000 Popowski przełożył i wydał w Vocatio Nowy Testament.

Biblia Ekumeniczna (2017) – tłumaczenie zaaprobowane oficjalnie przez 10 najważniejszych Kościołów Chrześcijańskich, w tym Kościół Katolicki

 

11. Podstawy hermeneutyki

Podstawowe rozróżnienie, dotyczące sensu Biblii (wg. KKK 116-117):

Sens dosłowny. Jest to sens oznaczany przez słowa Pisma świętego i odkrywany przez egzegezę, która opiera się na zasadach poprawnej interpretacji. Omnes sensus (sc. sacrae Scripturae) fundentur super unum, scilicetlitteralem – “Wszystkie rodzaje sensu Pisma świętego powinny się opierać na sensie dosłownym” (Tomasz z Akwinu).

Sens duchowy (ponaddosłowny). Ze względu na jedność zamysłu Bożego nie tylko tekst Pisma świętego, lecz także rzeczywistości i wydarzenia, o których mówi, mogą być znakami.

Ponadto można wyróżnić:

sens typiczny – osoby lub wydarzenia ST zapowiadają (są cieniem, figurą, znakiem) osoby lub wydarzenia z NT. Najważniejsza jest tu typologia chrystologiczna (np. typem Chrystusa jest Jonasz lub król Salomon).

sens pełniejszy – osoby lub wydarzenia Biblijne zyskują głębszą i pełniejszą wymowę w kontekście całej historii zbawienia a nie tylko w kontekście danej księgi lub epoki historycznej.

Kryteria dogmatyczne hermeneutyki biblijnej:

1. Biblia jako jeden depozyt wiary – tzw. lektura kanoniczna. Biblia stanowi jedną księgę.

2. Analogia wiary – Biblia oraz doktryna wiary i moralności są ściśle powiązane.

3. Sensus ecclesiae – właściwa interpretacja Biblii dokonuje się wewnątrz Kościoła, w kontekście wspólnoty wiary.

4. Jednomyślność Ojców w sprawach wiary i obyczajów – interpretując Biblię należy uwzględniać tradycję Kościoła, zwłaszcza największych komentatorów starożytności i średniowiecza (Orygenes, Ambroży, Hieronim, Augustyn, Grzegorz Wielki)

5. Orzeczenia papieży i soborów powszechnych, jak również Papieskiej Komisji Biblijnej i kongregacji rzymskich.

 

12. Hebrajska tradycja interpretacji Biblii

W Talmudzie i midraszach stosowano dwojaką interpretację:

1. Haggadyczną – polegała na wyjaśnianiu tekstu biblijnego za pomocą opowiadania.

2. Halahiczną – interpretacja mająca na celu wskazanie, jak należy postępować.

Od Mojżesza Kordowero (zm. 1570) wyróżnia się cztery sensy biblijne, których pierwsze litery tworzą słowo PaRDeS:

Pszat – znaczenie dosłowne, interpretacja filologiczna. W tej dziedzinie mistrzem był średniowieczny komentator Biblii Raszi (Rabbi Szlomo ben Jicchak (zm. 1105).

Remez – alegoria, interpretacja poprzez odwołania do innych tekstów, sens filozoficzny – osiągany przez intelektualną spekulację.

Drasz – analogia, interpretacja typologiczna, sens umoralniający.

Sod – znaczenie mistyczne, kabalistyczne. Głównym dziełem kabalistycznym jest Zohar (Księga Blasku), mistyczny komentarz do Tory, Pnp i Rut spisany przez Mojżesza z Leon (zm.1305) a przypisywany Szymonowi ben Jochajowi, II po Chr.).

 

13. Chrześcijańska tradycja interpretacji Biblii

W starożytności były dwie szkoły interpretacji Biblii, związane z dwoma szkołami katechetycznymi:

Aleksandryjska (interpretacja duchowa) – Aleksandria była głównym ośrodkiem intelektualnym na bliskim wschodzie. Tam znajdowała się słynna biblioteka aleksandryjska, zawierająca całe bogactwo dzieł antycznych (zniszczona częściowo w 273, ostatecznie w VII w. przez muzułmanów). Tam tworzył Filon Aleksandryjski, którego alegoryczna metoda interpretacyjna stała się wzorem dla chrześcijan. Pierwszym kierownikiem szkoły katechetycznej w Aleksandrii był Pantenos, a największymi przedstawicielami Klemens Aleksandryjski i Orygenes. W środowisku aleksandryjskim dominowała alegoryczna interpretacja Biblii, w myśl której sens duchowy Pisma św. należy odnajdywać poprzez poszukiwanie skojarzeń o charakterze symbolicznym.

Antiocheńska (interpretacja dosłowna) – Założona przez Lucjana z Antiochii. Preferowano tam prymat sensu dosłownego Biblii nad alegorycznym. Ważniejsze było uważne wczytanie się w sam tekst, jego kontemplacja („theoria”), zaś tworzenie skojarzeń symbolicznych uważano za drugorzędne. Głównym przedstawicielem był Jan Chryzostom.

Większość Ojców Kościoła – zwłaszcza w tradycji zachodniej – posługiwała się zarówno jedną, jak i drugą metodą, stosując je w sposób komplementarny.

W myśl sformułowania Augustyna z Dacji (zm. 1282) wyróżniano w średniowieczu cztery sensy biblijne:

Littera gesta docet, quid credas allegoria, Moralis quid agas, guo tendas anagogia (Sens dosłowny poucza o wydarzeniach, alegoria o tym, w co należy wierzyć, sens moralny mówi, co należy czynić, anagogia – do czego dążyć).

sens dosłowny – zwany też literalnym, wyrazowym lub historycznym: odkrywany za pomocą rzetelnie prowadzonej egzegezy tekstu.

sens alegoryczny, zwany też ponaddosłownym, mistycznym, duchowym odwołuje się do logiki myślenia symbolicznego, kojarząc motywy literackie Biblii z rzeczywistościami z zakresu doktryny wiary i życia duchowego.

sens moralny – odnosi tekst biblijny do postępowania człowieka, dając wskazówki o charakterze moralnym.

sens anagogiczny – wskazuje na rzeczywistości związane z ostatecznym celem życia ludzkiego: zbawienie lub potępienie, niebo lub piekło, sąd ostateczny i koniec świata.

 

14. Biblia w dzisiejszym Kościele

Trzy podstawowe przestrzenie oddziaływania Biblii w Kościele:

1. Liturgia – Podstawowe miejsce odczytywania i wyjaśniania Biblii. Od Soboru Watykańskiego II rozszerzono zakres czytań biblijnych oraz dokonywane są w językach narodowych.

2. Teologia – Pismo święte wg. KKK ma być „duszą teologii”: “Niech przeto studium Pisma świętego będzie jakby duszą teologii świętej. Tymże słowem Pisma świętego żywi się również korzystnie i święcie się przez nie rozwija posługa słowa, czyli kaznodziejstwo, katecheza i wszelkie nauczanie chrześcijańskie, w którym homilia liturgiczna winna mieć szczególne miejsce” (p.132)

3. Indywidualne obcowanie ze Słowem Bożym każdego chrześcijanina: Kościół “usilnie i szczególnie upomina wszystkich wiernych, aby przez częste czytanie Pisma świętego nabywali «najwyższą wartość poznania Chrystusa Jezusa» (Flp 3, 8). «Nieznajomość Pisma Świętego jest nieznajomością Chrystusa» (św. Hieronim)” (KKK,133)

Szczególnym sposobem obcowania z Biblią jest tzw. „lectio divina” (pobozne odczytywanie). Wg. Brunona Secondina (Lectio Divina. Lettura orante, Rzym 2004) składa się z następujących kroków:

1. Uważne poszukiwanie

a. Wezwanie Ducha Świętego

b. Lektura tekstu biblijnego

c. Medytacja polegająca na powolnej analizie każdego zdania i tekstów paralelnych

d. Zaznajomienie się z tym, co o danym tekście mówi tradycja Kościoła (egzegeza, ojcowie Kościoła, sztuka sakralna, święci itd.)

e. Oświecenie, osąd życia w oparciu o przeczytany fragment tekstu biblijnego

2. Szczera odpowiedź

a. Modlitwa, np. psalmami

b. Kontemplacja, doświadczenie obecności Boga w historii i własnym życiu

c. Dzielenie się Słowem Bożym w konkretnej wspólnocie

d. Zapamiętanie jednego zdania

e. Czyn, podejmowanie decyzji w oparciu o medytację i kontemplację.

 

15. Analiza tekstu biblijnego

1. Tłumaczenie tekstu

- O ile to możliwe, jako punkt wyjścia bierzemy tekst grecki. Posługując się tekstem oryginalnym w wydaniu krytycznym, należy zajrzeć do aparatu krytycznego i przedyskutować warianty tekstualne. Cenna pomoc to wydanie interlinearne. Ponadto można dokonać porównania różnych tłumaczeń.

2. Gatunek literacki i kontekst historyczno-społeczny perykopy

- Do jakiego gatunku (lub rodzaju) literackiego można by zaliczyć perykopę? (narracja, modlitwa, hymn, przypowieść, apokaliptyka, wywód retoryczny, kazanie, itd.). Tu warto zwrócić uwagę na figury stylistyczne pojawiające się w tekście (paralelizm, porównanie, personifikacja, itd.)

- W jakim kontekście historyczno-społecznym można by usytuować perykopę? Spróbuj opisać realia życia codziennego stanowiące tło dla danej perykopy. Z czym mogły się kojarzyć motywy literackie występujące w perykopie ludziom tamtych czasów? Czy pojawiające się w niej przedmioty codziennego użytku były takie same te, które mamy obecnie? Jakie obyczaje, relacje międzyludzkie, problemy, itd. wymagają wyjaśnienia, by były zrozumiałe dzisiaj. Jakie wydarzenia historyczne są tłem dla perykopy?

3. Uzasadnienie wyodrębnienia perykopy, jej jedność i struktura

a. Uzasadnienie wyodrębnienia perykopy

- Dlaczego i w jaki sposób pierwszy werset perykopy “odcina” się od poprzedzającego go tekstu? Co nowego pojawia się w nim (inna osoba, liczba, słownictwo, np. terminy wojskowe, rolnicze, z życia rodzinnego, handlowe, itp.; sposób wypowiadania się; w przypadku narracji: nowa scena, bohaterowie, inne miejsce lub czas akcji; w przypadku mowy: inny ton, nowa argumentacja, nowy temat, nowa budowa wywodu logicznego).

- Tekst księgi stanowi również pewną ciągłość, należy się więc też zapytać, w jaki sposób perykopa jest kontynuacją poprzedzającego ją tekstu.

- Dlaczego i w jaki sposób ostatni werset kończy perykopę? Czym “odcina” się od następującego po nim tekstu? (stosujemy podobne kryteria jak powyżej). Zapytajmy się też, czy tekst następujący po perykopie stanowi w jakiś sposób jej kontynuację.

b. Wewnętrzna jedność perykopy, jej temat

- Jaki tytuł można by nadać perykopie?

- Czy są w perykopie słowa lub wyrażenia posiadające szczególne znaczenie (powtarzają się lub znajdują się w miejscach wskazujących na ich szczególną rolę w tekście)

- Jakie cechy budowy perykopy nadają jej znamiona jedności (powtórzenia, nawiązanie do tego samego motywu na początku i na końcu perykopy, itd.)

c. Wewnętrzna struktura perykopy

- Czy dostrzegasz w perykopie jakiś logiczny układ? Dlaczego to, co autor umieścił na początku, powinno się znajdować na początku, a to, co umieścił na końcu, ma swoje właściwe miejsce na końcu? Co stąd ma wyniknąć dla czytelnika?

- Spróbuj podzielić perykopę na mniejsze części i nadaj każdej z nich odpowiedni tytuł, następnie określ relacje między poszczególnymi częściami; jaka jest ich wzajemna zależność logiczna?

Strukturę perykopy najlepiej przedstawić graficznie.

4. Perykopa na tle Starego i Nowego Testamentu

- Perykopa na tle Nowego Testamentu. Jak wpisuje się orędzie perykopy w całość nauczania Chrystusa i jaka jest jej pozycja względem innych pism NT. Czy ważne terminy lub pojęcia pojawiają się w innych miejscach NT? Zwłaszcza zwróć uwagę na znaczenie perykopy w świetle śmierci i zmartwychwstania Chrystusa..

- Perykopa na tle Starego Testamentu. Czy orędzie perykopy lub jej treść teologiczna jest kontynuacją myśli ST? A może stanowi absolutne novum? Może modyfikuje jakieś treści starotestamentalne nadając im nowy sens? Czy można nakreślić jakiś kierunek rozwoju? Czy spełniają się w niej jakieś zapowiedzi proroków?

5. Perykopa odczytana przez Ojców Kościoła, pisarzy kościelnych i w dziedzictwie kultury

- Jak perykopa była odczytywana na przestrzeni dziejów chrześcijaństwa? Czy była inspiracją dla świętych? Czy w ich pismach lub żywotach pojawiają się nawiązania do zawartych w niej motywów? Czy różnice w jej rozumieniu były powodem sporów doktrynalnych, może nawet herezji? Czy dokumenty soborów lub papieży nawiązywały do niej? Jakich doszukiwano się w niej alegorii?

- Czy nawiązania do perykopy pojawiają się w kulturze i sztuce (jako motyw w literaturze lub malarstwie)? Jaką rolę odegrała perykopa w historii kultury?

6. Interpretacja aktualizująca

- Kiedy perykopa jest odczytywana w roku liturgicznym? Jakie inne czytania jej towarzyszą? Czy jest między nimi logiczny związek?

- Co perykopa mówi dzisiejszemu człowiekowi? Czy przedstawia ona sytuacje lub problemy, które w jakiś sposób pojawiają się w dzisiejszym świecie lub mają charakter ponadczasowy? Czy są w niej motywy obce lub nawet wchodzące w konflikt z mentalnością współczesnego człowieka? Jak należałoby ująć perykopę w przekazie katechetycznym (lub homiletycznym).

- Tu ważnym drogowskazem jest interpretacja perykopy w aktualnym magisterium Kościoła. Czy w dokumentach Soboru Watykańskiego II, w nauczaniu papieskim ostatnich dziesięcioleci, w Katechizmie Kościoła Katolickiego pojawiają się cytaty lub nawiązania do perykopy?