Krzysztof Bardski
Problemy translatoryczne związane z rytmiką biblijnych tekstów poetyckich
Z uwagi na odmienność konwencji literackich starożytnego piśmiennictwa hebrajskiego względem tradycji odwołujących się do spuścizny antyku grecko-rzymskiego, wydaje się rzeczą pożądaną przedstawienie krótkiego wprowadzenia dotyczącego rytmu w poezji hebrajskiej. Następnie przejdziemy do głównego tematu referatu, mianowicie problemów translatorycznych dotyczących rytmiki wiersza w polskich przekładach biblijnych.
1. Rytm starożytnej poezji hebrajskiej
Zachowane zabytki piśmiennictwa jednoznacznie potwierdzają, że ani rym ani rytm metryczny nie stanowiły wyznaczników charakteryzujących poezję w starożytnej literaturze hebrajskiej. O rytmice tekstów poetyckich decydował przede wszystkim paralelizm członów stychu, powtórzenia oraz rytm oparty o zestroje akcentowe. Rzadziej występujące środki formalne (aliteracje, akrostychy alfabetyczne, itp.) pominiemy w naszym omówieniu.
Przytoczymy głównie przykłady zaczerpnięte ze Starego Testamentu, aczkolwiek należy pamiętać, że poetyckie teksty nowotestamentowe również charakteryzują konwencje poetyki hebrajskiej. Tekst Nowego Testamentu wprawdzie powstał w języku greckim koine, lecz zarówno na poziomie gramatyki, jak i stylu, bliski jest semickim konwencjom literackim, z tego względu również zostanie wzięty pod uwagę.
a. Paralelizm
Paralelizm jest podstawowym środkiem formalnym poezji hebrajskiej. Polega on na takiej konstrukcji stychów wersetu o charakterze dystychu, która pozwala na uchwycenie relacji pomiędzy poszczególnymi elementami. Ze względu na charakter tych relacji przyjmuje się podział na paralelizm synonimiczny oraz antytetyczny. Paralelizm synonimiczny ma miejsce wówczas, gdy zachodzi bezpośrednie podobieństwo treściowe pomiędzy elementami stychów. Na przykład w Ps 1,2:
Lecz w Torze Pana jego upodobanie
I nad Jego Torą rozmyśla dniem i nocą.
Zauważamy , że pierwszy fragment pierwszego stychu (Lecz w Torze Pana) ma swój odpowiednik w pierwszym fragmencie drugiego stychu ( I nad Jego Torą), natomiast drugi fragment pierwszego stychu ( jego upodobanie) ma swój odpowiednik w drugim fragmencie drugiego stychu (rozmyśla dniem i nocą).
W przypadku paralelizmu antytetycznego, przynajmniej niektóre elementy poszczególnych stychów mają charakter przeciwstawny. Dla przykładu Ps 37,9:
Gdyż złoczyńcy zostaną wytraceni
A pokładający nadzieje w Panu odziedziczą ziemię.
Podmiot zdania tworzącego pierwszy stych (złoczyńcy) jest antytezą podmiotu drugiego stychu (pokładający nadzieję w Panu), jak również orzeczenia obu stychów są przeciwstawne (zostaną wytraceni i odziedziczą ziemię).
Przyjmując jako kryterium kolejność elementów stychów, można wyróżnić paralelizm prosty oraz chiastyczny. W przypadku paralelizmu prostego poszczególne elementy występują w obu stychach w tej samej kolejności (oba podane powyżej przykłady), podczas gdy paralelizm chiastyczny odwraca ich kolejność, na przykład Ps 1,6:
Gdyż zna Pan drogę sprawiedliwych,
A droga nieprawych zaginie.
Fragment rozpoczynający pierwszy stych (zna Pan) odpowiada antytetycznie końcówce drugiego stychu (zaginie), podczas gdy droga sprawiedliwych, pojawiająca się pod koniec pierwszego stychu jest przeciwieństwem drogi nieprawych, od której rozpoczyna się drugi stych.
Możemy ponadto zaobserwować bardziej złożone konstrukcje o charakterze paralelicznym, jak paralelizm progresywny, trójczłonowy, itd., których nie ma potrzeby omawiać szczegółowo w naszym referacie.
b. Powtórzenia
Powtórzenia w poezji hebrajskiej mogą przyjmować różną formę. Najczęściej mamy do czynienia z figurą etymologiczną, np. Pnp 1,2 (niech mnie całuje pocałunkami) lub Koh 1,3 (Jaka korzyść dla człowieka z całego jego trudu, jakim trudzi się pod słońcem).
Przykładem konstrukcji anaforycznych może być poemat o czasie właściwym z Koh 3,2-8, gdzie czternaście razy powtórzone zostało sformułowanie jest czas, czy też słynne błogosławieństwa rozpoczynające Kazanie na Górze w Mt 5,3-11, w których poszczególne wersety rozpoczynają się słowem błogosławieni (lub w nowszych przekładach: szczęśliwi).
Wyznacznikiem rytmu w poezji hebrajskiej bywa też wielokrotne powtórzenie tego samego słowa w ramach jednego wersetu, czego przykładem może być Koh 1,2: Marność nad marnościami, mówi Kohelet, marność nad marnościami, wszystko jest marnością.
c. Rytm oparty o zestrój akcentowy (takt mowy, wyraz fonetyczny)
Wersy w starożytnej poezji hebrajskiej nie charakteryzowały się metrum sylabicznym, lecz rytmiką zestrojów akcentowych, w których zasadniczo czasownik lub rzeczownik stanowił wyraz akcentowany, podczas gdy inne części mowy, zwłaszcza monosylaby, pozostawały atoniczne. Poszczególne wersy składały się z dwóch lub trzech (rzadziej czterech) zestrojów akcentowych, tworząc strofy złożone z dwóch lub więcej wersów. Jako przykład zaczerpnięty ze Starego Testamentu, możemy przytoczyć Pnp 1,2-4:, charakteryzujący się układem zestrojów akcentowych: 33332 33332. Tekst ten w prostej transkrypcji fonetycznej brzmi:
Iszszaqeni / minneszikot / pichu
Ki towim / dodecha / mijjain
Lereach / szemanecha / towim
Szemen / turaq / szemecha
Al-ken alamot / achawucha.
Moszcheni / acharecha / naruca
Chewi’ani / hammelech / chadaraw
Nagila / wenismecha / bach
Nazkira / dodecha / mijjain
Meszarim / achawucha
Spośród tekstów nowotestamentowych można przytoczyć fragment prologu Ewangelii św. Jana (J 1,1-5), który cechuje układ zestrojów akcentowych 222 333 3333 (możliwy jest również podział: 333 333 4433 jeśli czasownik ?n nie zostanie potraktowany jako atoniczny):
En arch? / ?n ho logos
Kai ho logos / ?n pros ton theon
Kai theos / ?n ho logos
Houtos ?n / en arch? / pros ton theon
Panta / di’autou / egeneto
Kai choris autou / egeneto / oude hen
Ho gegonen / en aut? / zo? ?n
Kai he zo? / ?n to f?s / t?n anthr?p?n.
Tłumaczenie rytmiczne obu przedstawionych powyżej fragmentów podamy w dalszej części referatu, konfrontując je z dotychczasowymi przekładami.
2. Problemy translatoryczne dotyczące rytmiki wiersza
W tej części referatu poruszymy wybrane problemy translatoryczne związane z rytmiką tekstu biblijnego. Głównie odwołamy się do tłumaczeń w spółczesnych, aczkolwiek – o ile będzie to przydatne – sięgniemy do XVI-wiecznych przekładów Biblii. W niektórych wypadkach zaproponujemy własną wersję przekładu.
a. Problem wyodrębnienia partii poetyckich.
Warto w tym miejscu przypomnieć, że w starożytnych rękopisach biblijnych, zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu, nie ma formalnej różnicy pomiędzy zapisem partii prozatorskich a poetyckich. Różnice te jednak pojawiają się już w wydaniach krytycznych, na podstawie których dokonywane są współczesne tłumaczenia, gdzie według uznania redaktorów wyodrębniono partie poetyckie.
Brak wyodrębnienia partii poetyckich zauważamy w tłumaczeniu Cylkowa i w Biblii Warszawskiej, podczas gdy katolickie tłumaczenia oraz Biblia Ekumeniczna różnicują pod tym względem poszczególne partie tekstu. Odrębną metodę przyjmuje Czesław Miłosz i Ekumeniczny Przekład Przyjaciół: poszczególne wersety biblijne stanowią odrębne akapity. Roman Brandstaetter natomiast ujmuje wszystkie swoje przekłady biblijne w formie prozy wersyfikowanej.
Porównując ze sobą poszczególne tłumaczenia, okazuje się, że nie wszystkie uważają te same księgi lub fragmenty ksiąg na teksty poetyckie. Zasadniczo w Ewangeliach poetycką formę nadaje się hymnom Magnificat (Łk 1,46-56) i Benedictus (Łk 1,68-79), zaś w Corpus Paulinum – Hymnowi o miłości (1Kor 13) i hymnom chrystologicznym (Ef 1,3-13; Flp 3,5-11; Kol 1,15-20). Przykładowym problemem może być jednak Ez 26,2-14 (wyrocznie przeciwko Tyrowi). Wydanie krytyczne Biblia Hebraica Stuttgartensia przedstawia ten tekst jako prozę, podobnie mamy w Biblii Edycji św. Pawła. Natomiast Biblia Tysiąclecia (wyd.5). Biblia Poznańska i Kazimierz Romaniuk podają go w układzie wersyfikowanym.
Szczególny casus stanowi Księga Apokalipsy i Listy św. Jana Apostoła. Wydanie krytyczne Nestlego-Alanda traktuje te teksty jako prozę, podobnie czyni Kazimierz Romaniuk. Natomiast Biblia Tysiąclecia (wyd.5) wersyfikuje wymienione powyżej księgi. Biblia Poznańska wersyfikuje tylko Apokalipsę, publikując Listy św. Jana w formie prozy. Rozwiązanie pośrednie znajdujemy w Biblii Edycji św. Pawła, gdzie partie Apokalipsy o charakterze wyraźnie poetyckim (np. Ap 18,1-10 – Zagłada Babilonii) przedstawiono w formie wersyfikowanej, pozostałe zaś prozą, podobnie jak Listy św. Jana.
b. Odmienna w wrażliwość na powtórzenia.
Jak wiadomo, tradycje literackie różnią się pod względem akceptacji lub jej braku dla powtórzeń, zwłaszcza przyjmujących formę figury etymologicznej. Zasadniczo jednak zauważamy, że zarówno powtórzenia wielokrotne (np. Koh 1,2), jak i konstrukcje anaforyczne zachowane zostały w skonsultowanych podczas kwerendy polskich tłumaczeniach biblijnych. Inaczej wygląda kwestia powtórzeń pojawiających się w ramach konstrukcji paralelnych. Przyjrzyjmy się dwom przykładom zaczerpniętym z Psalmu 1.
W zacytowanym wcześniej wersecie Ps 1,2 zostało powtórzone słowo Torah (Tora, Prawo, Zakon). Powtórzenie to zachowały staropolskie przekłady Wujka i Biblia Gdańska, jak również współczesne: Biblia Edycji św. Pawła, Ekumeniczna i Warszawska. Inne przekłady, celem uniknięcia powtórzenia, uciekają się do dwóch procedur.
Pierwsza z nich to zastąpienie słowa użytego w drugim stychu zaimkiem. Takie rozwiązanie znajdujemy w Biblii Brzeskiej (1563):
ale w zakonie Pańskim jest chuć jego
a w nim rozmyśla we dnie i w nocy.
Podobnie czytamy w tłumaczeniu Leopolda Staffa:
lecz jest powolny zakonowi Pana
i rozmyśla o nim we dnie i w nocy
oraz w tłumaczeniu Kazimierza Romaniuka:
lecz w Prawie Pańskim ma upodobanie
i rozmyśla nad nim we dnie i w nocy
Drugie rozwiązanie polega na użyciu w drugim stychu terminu synonimicznego. Tak czytamy u Izaaka Cylkowa
lecz w nauce Bożej ma upodobanie
i zakon Jego bada dzień i noc
i u Czesława Miłosza:
ale w Prawie Pańskim ma upodobanie
i naukę Pańską bada w dzień i w nocy.
W Biblii Poznańskiej pojawia się zaskakująca interpretacja, wskazująca być może na próbę poprawienia tekstu, gdyż w miejscu hebr. Torat Adonaj (Tora Pana) czytamy Bojaźń Pańska, co z punktu widzenia translatoryki wydaje się zbyt daleko idącym posunięciem.
Drugi przykład to zacytowany wcześniej werset Ps 1,6, gdzie w obu stychach tekstu hebrajskiego występuje derech (droga). Powtórzenie zachowują wszystkie przekłady staropolskie (Wujek, Biblia Brzeska, Gdańska) oraz większość współczesnych, mianowicie, Łach (komentarz kulowski), Biblia Tysiąclecia (wyd.5), Biblia Poznańska, Biblia Edycji św. Pawła, Warszawska, Ekumeniczne oraz Czesław Miłosz.
Ze względów syntaktycznych użycie synonimu w drugim stychu wydaje się niemożliwe, dlatego też niektórzy tłumacze, nie chcąc powtarzać słowa droga, uciekają się do synonimów, na przykład Izaak Cylkow:
Albowiem świadom Bóg drogi sprawiedliwych
a ślad niegodziwych zaginie;
Kazimierz Romaniuk:
Pan bowiem zna ścieżki sprawiedliwych
a droga bezbożnych wiedzie ku zagładzie;
Leopold Staff:
Gdyż Pan zna drogę sprawiedliwych
a ścieżka bezbożnych zaginie.
c. Rytm zestrojów akcentowych.
Jako przykład hebrajskiego tekstu poetyckiego, który zachowuje rytm zestrojów akcentowych wybraliśmy Pnp 1,2-4, którego transliterację fonetyczną przedstawiliśmy we wcześniejszej części referatu. W tym miejscu prezentujemy nasz przekład tego fragmentu, w którym staraliśmy się zachować rytmikę tekstu oryginalnego:
(2) Całuj mnie / pocałunkami / ust swoich!
Słodsze są / Twe pieszczoty / od wina!
(3) Jak przyjemnie / pachnie / twój balsam!
Olejkiem / wylanym / twe imię,
Przeto kochają cię / dziewczęta!
(4) Porwij mnie / za sobą! / Biegnijmy!
Wprowadził mnie / król / do swych komnat
„Cieszmy się / i radujmy się / tobą!”
Wychwalajmy / twe pieszczoty / nad wino,
Słusznie / cię kochają!
Spróbujmy przyjrzeć się, jak z problemem zachowania hebrajskiego rytmu radzą sobie wybrane polskie przekłady biblijne. Zacznijmy od Biblii Tysiąclecia, która jest najpowszechniej używanym tłumaczeniem. Hebrajska forma życzeniowa (iussivus) została właściwie przetłumaczona niech mnie całuje, co jednak skutkuje rozciągnięciem tekstu i zachwianiem rytmu już na samym początku poematu. Podobnie szkodzą rytmowi monosylaby ust (1a) i imię twe (3b) kończące wersy. Te same zarzuty można postawić tłumaczonemu przeze mnie tekstowi Pieśni nad pieśniami w Biblii Ekumenicznej.
Bardziej respektuje rytmikę tekstu tłumaczenie Edycji św. Pawła. Biblia Paulistów jednak inaczej dzieli tekst, wprowadzając w didaskaliach inny niż zazwyczaj podział wypowiedzi. Do słowa komnat mamy słowa Oblubienicy, natomiast ostatnie trzy stychy (od cieszmy się) przypisane zostały Chórowi. Tym samym pojawia się następujący układ zestrojów akcentowych: Oblubienica: 3333333, chór: 332.
Tłumaczenie biskupa Kazimierza Romaniuka (tzw. Biblia Warszawsko-Praska) zasadniczo również zachowuje rytm. Problemem jest jednak rozwinięcie 4b: pobiegnijmy już teraz razem bez odpowiedników w oryginale i szkodzące rytmowi. Bez tego rozwinięcia cała sekcja zachowałaby w tłumaczeniu Romaniuka rytm trzech zestrojów akcentowych w każdym wersie.
Zasadniczo Roman Brandstaetter w swoim tłumaczeniu stara się zachować rytm poetycki, któremu jednak szkodzą końcowe monosylaby woń (3a) i cię (4e). Rytmiczną recytację utrudniają rozciągnięcia tekstu w 2a (albowiem) i 2b (wydają wyborną woń).
Przekład Izaaka Cylkowa w pierwszym wersecie całkowicie lekceważy rytmikę, gdyż bardzo wiernie stara się zachować zarówno formę życzeniową, jak i tzw. waw distributivum (jednym z…): Gdyby mnie też pocałował jednym z pocałunków ust swoich. Podobną uwagę możemy sformułować pod adresem tłumaczenia Czesława Miłosza, który – ja sam zresztą przyznaje – w szerokim zakresie opierał się na Cylkowie.
W naszym tłumaczeniu rytmicznym, które zaproponowaliśmy powyżej, musieliśmy zrezygnować zarówno z formy życzeniowej, jak i waw distributivum (2a). W 3a zastąpiliśmy rzeczownik rejah (zapach) czasownikiem pachnie oraz przymiotnik towim (dobre) przysłówkiem przyjemne. Literalnie wers ten należałoby tłumaczyć: dla zapachu (ze względu na zapach) balsamy twoje (są) dobre. Zresztą jest to jedyny wers, w którym przestawiliśmy kolejność słów względem oryginału hebrajskiego.
Spośród tekstów o charakterze poetyckim w Nowym Testamencie wybraliśmy J 1,1-5. Cały prolog Ewangelii św. Jana, wprawdzie napisany w języku greckim koine, charakteryzuje się licznymi semityzmami oraz hebrajską wrażliwością poetycką. Wybrany przez nas fragment zachowuje rytm zestrojów akcentowych 222 333 3333 (możliwy podział: 333 333 4433 jeśli ?n jako atoniczne), który staraliśmy się oddać w naszym tłumaczeniu:
(1) Na początku / było Słowo,
a Słowo / było u Boga,
i Bogiem / było Słowo.
(2) Ono było / na początku / u Boga,
(3) wszystko / przez Nie / się stało
a bez Niego / nie stało się / nic.
Co powstało / (4) w nim, / było życiem
a życie / było światłem / świata
(5) a światło / w ciemności / świeci
i ciemność / Go / nie ogarnęła.
Zanim przejdziemy do omawiania poszczególnych przekładów, należy zwrócić uwagę na problem zakończenia wersetu 3 i początku 4. Jak wiadomo, grecki tekst nie posiadał interpunkcji, zaś przyjęta numeracja wersetów sugeruje następujący podział:
… a bez Niego nie stało się nic, co powstało.
(4) W nim było życie …
Taką interpunkcję znajdziemy w Biblii Tysiąclecia i większości współczesnych przekładów. Jednak najnowsze wydanie krytyczne Nestlego-Alanda (w przeciwieństwie do wcześniejszych) opowiada się za interpunkcją:
… a bez Niego nie stało się nic.
Co powstało (4) w nim, było życiem..
Taką interpunkcję spotkamy w polskich przekładach Biblii Poznańskiej, Ekumenicznej i Edycji św. Pawła. Oba rozwiązania są dopuszczalne, lecz ze względu na rytm raczej lepsze wydaje się to ostatnie.
Biblia Tysiąclecia nie tylko rozciąga wers 3b, ale dodaje wstawkę w nawiasie kwadratowym:
a bez Niego nie stało się nic
[z tego], co się stało.
Skutkuje to koniecznością podzielenia wersu na dwa, co stwarza dodatkowy wers o dwóch zestrojach akcentowych. Podobnie wstawkę z tego, lecz bez nawiasu znajdujemy w Biblii Warszawsko-Praskiej.
Biblia Ekumeniczna wprawdzie łączy ho gegonen (co powstało) z w.4, ale w wersetach 1 i 2 przyimek pros ton theon (u Boga) tłumaczy zwrócone ku Bogu. Ta literalna interpretacja przyimka pros ubogaca trynitarne rozumienie prologu Janowego, lecz wprowadzenie trójsylabowca zwrócone niekorzystnie wpływa na rytm poetycki.
W bardzo dobrym skądinąd tłumaczeniu Remigiusza Popowskiego (Nowy Testament. Przekład na Wielki Jubileusz Roku 2000, wyd. Vocatio), bardzo literalnie werset 3: bez Niego nie stało się ani jedno, cokolwiek się stało. Znowu długie słowo cokolwiek powoduje rozciągnięcie tekstu, a tym samym zachwianie rytmu poetyckiego. Podobnie rozwinięte sformułowanie: z tego, co istnieje, w tłumaczeniu Seweryna Kowalskiego oraz: To, co zaistniało, pojawiające się trzykrotnie w przekładzie Edycji św. Pawła, niekorzystnie wpływają na rytm poetycki.
Z perspektywy rytmiki tekstu szczególnie udane jest tłumaczenie Biblii Poznańskiej. Niezrozumiała wydaje się jednak zastosowana tam interpunkcja: Co się stało, w Nim było życiem.
Nasze tłumaczenie, poza wspomnianym połączeniem łącząc ho gegonen (co powstało) z wersetem 4, stara się zróżnicować formy czasownikowe stało się (aoryst) oraz powstało (perfectum w znaczeniu zaistniało i istnieje). Ponadto pozostawiliśmy monosylabiczne zakończenie wersu 3b, podobnie jak jest w tekście oryginalnym.
Konkluzja
1. Współczesne polskie tłumaczenia poezji biblijnej zasadniczo zachowują rytm prozy poetyckiej, czasami nawet rytm zestrojów akcentowych.
2. Trudno wskazać jeden określony współczesny polski przekład biblijny szczególnie uwzględniający poetykę tekstu hebrajskiego lub greckiego.
3. Głównym problemem w zachowaniu rytmu zestrojów akcentowych jest częsta potrzeba rozbudowania tekstu w języku przekładu w celu pełnego wyrażenia sensu.