ks. Krzysztof Bardski
Krąg biblijnych skojarzeń reminiscencyjnych J 8,31 w patrystycznej literaturze łacińskiej
W komentarzach i homiliach biblijnych starożytności i średniowiecza istotną rolę odgrywają skojarzenia reminiscencyjne. Polegają one na tym, że komentator, wyjaśniając lub przytaczając określony werset biblijny, powołuje się na inne passusy Pisma świętego, mogące rzucić światło na omawiany fragment.
Częste obcowanie z tekstem biblijnym jako przedmiotem medytacji nie tylko owocowało pamięciową znajomością księgi, ale i w jakiś sposób zaludniało wyobraźnię czytelnika motywami biblijnymi. Słusznie stwierdza J. Leclercq, że średniowieczny komentator Pisma Świętego stawał się „chodzącą konkordancją”1. Toteż podczas lektury określonego wersetu, spontanicznie jest on kojarzony z innymi passusami Biblii, gdzie występuje podobne wyrażenie, to samo słowo lub analogiczna konstrukcja syntaktyczna. Taka metoda komentowania Biblii przy pomocy Biblii pojawia się również w tekstach judaistycznych, a nawet znajduje się u podstaw niektórych rabinistycznych reguł interpretacyjnych2. Korzeniami swoimi sięga starożytności greckiej i rzymskiej, kiedy to kanonem piękna literackiego były częste nawiązania do wzorców klasycznych, czy to poprzez literalne cytowanie, trawestacje lub luźne nawiązania do tekstów uważanych za wzorcowe.
W niniejszym artykule przyjrzymy się tekstom łacińskich pisarzy okresu patrystycznego3, którzy w swoich dziełach cytowali werset J 8,31: Jeśli będziecie trwali w słowie moim, prawdziwie będziecie moimi uczniami i poznacie prawdę, a prawda wyzwoli was4. Tym, co skupi naszą uwagę i będzie przedmiotem badań, będą cytaty biblijne, które bądź wywołały skojarzenie z J 8,31, bądź zostały przytoczone jako kojarzące się z tym tekstem. Spróbujemy w oparciu o ten jeden werset zaproponować oryginalną metodę pracy nad chrześcijańską spuścizną interpretacji Biblii. Wpisuje się ona w szeroko pojętą metodę Wirkungsgeschichte, której celem jest badanie dziejów oddziaływania tekstu biblijnego. Równocześnie wyniki zaproponowane przez nas mogą być przydatne dla tzw. skrutacji tekstu Pisma świętego, polegającej między innymi na rozważaniu Słowa Bożego w oparciu o teksty paralelne lub wspomagające zrozumienie i interpretacją danego fragmentu. Rezultatem badań przeprowadzonych w tym artykule będzie określenie kręgu skojarzeń reminiscencyjnych J 8,31 oraz próba usystematyzowania logiki skojarzeniowej, związanej z takim właśnie kręgiem odniesień biblijnych.
W pismach Cypriana z Kartaginy (+258) badany przez nas werset pojawia się dwukrotnie, mianowicie w liście stanowiącym zachętę do męczeństwa5 oraz w traktacie o cierpliwości6. W obu tekstach poprzedzony został bezpośrednio fragmentem Mt 10,22 (Kto wytrwa do końca, ten będzie zbawiony). W liście Cypriana znajdujemy wersję bliższa późniejszej Wulgacie: Qui perseveraverit usque in finem, która wywołuje skojarzenie z J 8,31 dzięki bliskości semantycznej czasowników persevero i permaneo. W traktacie o cierpliwości pojawia się ten sam werset Mt 10,22 w innym brzmieniu: Qui toleraverit usque ad finem. Autor wyjaśnia jednak, że oba wersety, mianowicie Mt 10,22 i J 8,31 traktują o tym samym: Tolerandum et perseverandum est … ut ad spem veritatis et libertatis admissi, ad veritatem et libertatem ipsam pervenire possimus (należy znosić i należy wytrwać, abyśmy dostąpiwszy nadziei prawdy i wolności, mogli dotrzeć do samej prawdy i wolności). Oba zacytowane wersety biblijne łączy perspektywa eschatologiczna i wspólny temat nadziei, dlatego też w dalszej części De bono patientiae, Cyprian nawiąże reminiscencyjnie do Rz 8,24 (w nadziei jesteśmy zbawieni), co bezpośrednio łączy się z motywem zbawienia występującym również w Mt 10,22 oraz pozwala postawić znak równości pomiędzy obietnicą z J 8,31 (poznacie prawdę a prawda was wyzwoli) i Mt 10,22 (będzie zbawiony).
Poza tym najbliższym kontekstem, list Cypriana zachęcający do męczeństwa podaje negatywne skojarzenia reminiscencyjne, które przedstawiają sytuacje człowieka, który nie wytrwa w słowie. Są to 2 Krn 15,2 (jeśli Go opuścicie, i On was opuści) oraz Ez 33,12 (sprawiedliwość sprawiedliwego nie wyzwoli go w którymkolwiek dniu, w którym pobłądzi)7. Pierwsze skojarzenie opiera się na antynomii czasowników persevero (J 8,31) i derelinquo (2 Krn 15,2), drugie zaś na powtarzającym się czasowniku liberabit (J 8,31 i Ez 33,12).
W kontekście następującym po zacytowaniu J 8,31, Cyprian rozwija w oparciu o czasownik permanseritis refleksję nad kwestią czuwania i otrzymania ostatecznej nagrody, przytaczając Łk 12,35 (błogosławieni słudzy, których Pan zastanie czuwających) oraz 1Kor 9,24 (oni otrzymają wieniec przemijający, wy zaś nieprzemijający).
Nie wygląda na to, by J 8,31 był wersetem często używanym przez św. Ambrożego (+397) w jego posłudze głoszenia Słowa Bożego. W pismach biskupa Mediolanu znajdujemy go tylko jeden raz, mianowicie w objaśnieniach do Psalmu 1188. W bliskim kontekście pojawia się tylko cytat 1 Kor 12,8-9 (Jednemu przez Ducha bywa dana mowa mądrości, a drugiemu mowa umiejętności według tego Ducha, innemu wiara w tymże duchu). Oba wersety łączy w interpretacji Ambrożego motyw wiedzy, poznania (cognitio), który w J 8,31 wyrażony został przez poznanie prawdy, natomiast w 1 Kor 12,8-9 przez dary mowy mądrości (sermo sapientiae) i mowy umiejętności (sermo scientiae). Wyjaśnia następnie, iż jednym dana jest wiara, innym poznanie (alii fides datur, alii cognitio), odczytują tym samym poznanie prawdy z J 8,31 jako jeden z darów Ducha świętego.
Św. Hieronim (+419) dwukrotnie cytuje J 8,31, mianowicie w komentarzu do Listu do Galatów9 i do Tytusa10. W obu przypadkach tym, co interesuje nas w pierwszym rzędzie, jest Pawłowy werset wywołujący skojarzenie z J 8,31. W Komentarzu do Listu do Galatów wersetem przewodnim jest Ga 4,31: Nie jesteśmy synami niewolnicy, ale wolnej, którą to wolnością nas Chrystus wolnymi uczynił. Hieronim zatem, cytując J 8,31, identyfikuje Chrystusa z Prawdą: prawda was wyzwoli odpowiada pod względem sensu słowom z Ga 4,31 Chrystus wolnymi uczynił. Zakres tej wolności przedstawia Hieronim, dopowiadając w wolnej parafrazie słowa z 1 Kor 9,19 (gdy będę wolny od wszystkiego), precyzując następnie – w oparciu o J 8,34 (kto popełnia grzech, jest niewolnikiem grzechu) – że Chrystus-Prawda wyzwala z niewoli grzechów i wad.
Skojarzenie z J 8,31 wywołał u Hieronima pierwszy werset Listu do Tytusa: Paweł, sługa Boży i Apostoł Jezusa Chrystusa według wiary wybranych przez Boga i poznania prawdy, która jest zgodna z pobożnością. Podstawą zestawienia obu wersetów jest oczywista zbieżność słów cognitio veritatis (Tt 1,1) i cognoscetis veritatem (J 8,31). Strydonita nie stosuje tutaj klucza chrystologicznego, lecz zwraca uwagę na różne rodzaje prawd. Prawda, która autentycznie wyzwala, to prawda zgodna z pobożnością (juxta pietatem).
W przeciwieństwie do omawianych wcześniej pisarzy, św. Augustyn (+430) obficie korzysta z J 8,31, któremu to wersetowi poświęca nawet odrębne kazanie11. Swój wywód rozwija autor w trzech etapach. Najpierw wyjaśnia, na czym polega trwanie w słowie Chrystusa, następnie przedstawia sytuację człowieka zniewolonego, w końcu zaś ukazuje wspaniałość zbawczego działania Jezusa. Trwanie w Bożym słowie (Si manseritis in verbo meo; J 8,31) wywołuje u Augustyna skojarzenie z przypowieścią o domu zbudowanym na skale, z której cytuje fragment Mt 7,24-2512. Sytuację człowieka w niewoli grzechu i śmierci ukazują słowa z Mt 8,22 (pozwól umarłym grzebać ich umarłych)13 oraz obraz potęgi księcia tego świata (J 14,30)14. Natomiast wyzwolenie, jakie przynosi Chrystus, Augustyn ilustruje tekstami Pawłowymi Rz 8,3-4 (Bóg, posławszy Syna swego w podobieństwie grzesznego ciała, przez grzech potępił grzech w ciele, aby usprawiedliwienie Prawa wypełniło się w nas, którzy nie podług ciała chodzimy, ale według Ducha)15 i 2 Kor 5,21 (Tego, który nie znał grzechu, uczynił grzechem za nas)16. Oba fragmenty zostały kilkakrotnie w różnych parafrazach przywołane w kazaniu, zaś w konkluzji powraca przeciwstawienie Chrystusa księciu tego świat (J 14,30) oraz Janowy werset stanowiący klucz interpretacyjny dla J 8,31, mianowicie: Ja jestem drogą prawdą i życiem (J 14,6)17.
W komentarzu do Ewangelii św. Jana, omawiając J 8,31, Augustyn przytacza zasadniczo trzy skojarzenia reminiscencyjne oparte na podobieństwach leksykalnych18. W nawiązaniu do czasownika cognosco, pojawia się tekst J 8,28: Gdy wywyższycie Syna Człowieczego, wówczas poznacie (cognoscetis), że ja jestem. Rzeczownik veritas przywołuje słowa Psalmu 84,12 (Prawda wyrosła z ziemi), odczytanego chrystologicznie jako proroctwo tajemnicy Wcielenia. Na marginesie warto wspomnieć, że również w kazaniu na Boże Narodzenie19, Augustyn łączy reminiscencyjnie J 8,31 z Ps 84,12. W końcu – podobnie jak u Cypriana – Augustyn kojarzy czasowniki maneo i persevero, przytaczając Mt 10,22: Kto wytrwa (perseveraverit) do końca, ten będzie zbawiony. W tym samym komentarzu Augustyn cytuje badany przez nas werset również podczas omawiania J 17,15-17, jako skojarzenie reminiscencyjne ze słowami uświęć ich w prawdzie (J 17,17), nadając im sens chrystologiczny dzięki przywołaniu J 14,6 (Ja jestem drogą, prawdą i życiem)20.
Dwukrotnie pojawia się J 8,31 w Objaśnieniach Psalmów. Omawiając Ps 99,2 (Służcie Panu z radością)21 Augustyn podkreśla paradoks służby Bogu, która jest wolnością22 i w tym kontekście cytuje J 8,31, jak również Ga 5,13 (Wy wezwani jesteście ku wolności, bracia, tylko żebyście wolności nie brali jako okazji dla [postępowania według] ciała, ale przez miłość Ducha służcie jeden drugiemu). Drugi raz Augustyn cytuje J 8,31 objaśniając Ps 123,2, jednak nie tyle w skojarzeniu z konkretnym wersetem, lecz w kontekście komentarza do tematu drogi w odniesieniu do psalmów stopni, których głównym motywem literackim jest wędrówka, pielgrzymowanie i przybycie do Jerozolimy. Kluczowym dla interpretacji psalmów stopni czyni Augustyn werset J 14,6 (Ja jestem drogą, prawdą i życiem). Tenże tekst staje się pomostem łączącym z J 8,31, który został zacytowany jednym tchem po J 14,6. Augustyn skupia następnie swoją uwagę na fragmencie jeśli będziecie trwali w moim słowie (J 8,31) i rozwija dalsze skojarzenia reminiscencyjne wokół tematu słowa, cytując Rz 10,8 (To jest słowo wiary, które głosimy), J 1,1 (Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga i Bogiem było Słowo) oraz J 1,14 (A Słowo ciałem się stało i zamieszkało między nami).
Również w kontekście drogi pojawia się badany przez nas werset w kazaniu poświęconym pielgrzymowaniu człowieka przez wiarę w życiu doczesnym23. Wersetami stanowiącymi punkt wyjścia dla Augustyna są 2 Kor 5,6-7 (Póki jesteśmy w ciele, pielgrzymujemy [z daleka] od Pana, albowiem przez wiarę chodzimy, a nie przez widzenie). Pawłowe chodzenie przez wiarę ma miejsce w Chrystusie, który jest drogą, prawdą i życiem (J 14,6) oraz prowadzi ku pełni poznania miłości Chrystusa, wyrażonego słowami Ef 3,19 (Żebyście mogli … poznać miłość Chrystusa, przewyższającą naukę, abyście byli napełnieni wszelką pełnią Boga) oraz 1J 3,2 (Teraz jesteśmy synami Bożymi, a jeszcze się nie okazało, czym będziemy. Wiemy, iż gdy się okaże, podobni Mu będziemy, gdyż Go ujrzymy [takim], jakim jest). Wyzwalające poznanie Prawdy z J 8,31 stanowi obietnicę, do której nawiązuje Apostoł Paweł w 2Kor 7,1 (Mając tedy, najmilsi, te obietnice, oczyszczajmy się od wszelkiej zmazy ciała i ducha, dokonując uświęcenia w bojaźni Bożej) oraz kojarzone jest z błogosławieństwem czystego serca z Mt 5,8 (Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądać będą).
W dziele przeciwko Julianowi Augustyn cytuje J 8,31 razem z J 14,6 (Ja jestem drogą, prawdą i życiem) w kontekście wyzwolenia z grzechu i śmierci, jakie daje Chrystus24. Celem ukazania sytuacji zniewolenia, nasz autor przytacza klasyczny dla doktryny o grzechu pierworodnym tekst Rz 5,12 (Przez jednego człowieka na świat wszedł grzech, a przez grzech śmierć, i tak na wszystkich ludzi śmierć przeszła, [przez tego] w którym wszyscy zgrzeszyli). Dodaje też dwa cytaty z Psalmów, ukazujące kruchość i marność ludzkiego życia: Dni jego jak cień przemijają (Ps 143,4), oraz: wszystka marność, wszelki człowiek żyjący (Ps 38,6).
Podobnie w kontekście wyzwolenia z grzechu i śmierci Augustyn cytuje J 8,31 w dziele De diversis quaestionibus. Tutaj jednak kładzie nacisk nie tyle na kondycję człowieka, ile na zwycięską potęgę Chrystusa25. Omawiany przez nas werset został poprzedzony aluzją do Hbr 10,13 (Aż położy wszystkich nieprzyjaciół jako podnóżek pod swoje stopy), natomiast po nim czytamy słowa z 1 Kor 15,24 (Przekaże królestwo Bogu i Ojcu, gdy zniszczy wszelką zwierzchność i władzę i moc).
W traktacie Fulgencjusza z Ruspe (+533) poświęconym predestynacji, cały fragment J8,31-36 został zestawiony reminiscencyjnie z Rz 6,22 (A teraz, będąc wyzwoleni od grzechu, stawszy się niewolnikami Boga, przynosicie owoc was ku uświęceniu, a kresem jest życie wieczne), by podkreślić kontrast pomiędzy sytuacją człowieka zniewolonego grzechem a tego, który został wyzwolony przez Chrystusa26.
Podobnie jak Hieronim, Prymazjusz z Hadrumetum (VI w.) przywołuje J 8,31 w komentarzu do Listu do Tytusa, jednak czyni to w kontekście Tt 1,2 (w nadziei życia wiecznego, które obiecał ten, który nie kłamie, Bóg, przed wiekami)27. Prymazjusz podaje w swoim komentarzu krótkie wyjaśnienia odnoszące się do poszczególnych fraz lub wyrażeń. Fragment poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli został wpleciony pomiędzy które obiecał a ten, który nie kłamie, dodając jedynie słowa quia veritas Christus est (bowiem prawdą jest Chrystus). Wydaje się zatem, że autor podkreśla prawdomówność Boga, która w pełni objawiła się w Chrystusie, stąd też następnie czyni aluzję do Łk 1,35: Co obiecał Abrahamowi i jego potomstwu, wypełnił w Chrystusie28.
Wprawdzie w dziełach przypisywanych Bedzie Czcigodnemu (+735) werset J 8,31 powraca kilkakrotnie29, niemniej tylko raz znajdujemy go w autentycznym tekście tego autora30. W komentarzu do Drugiego Listu św. Piotra omawiany przez nas werset zostaje zacytowany w ramach omawiania 2P 1,2: Łaska wam i pokój niech będą udzielone obficie przez poznanie Boga i Pana naszego Jezusa Chrystusa. Sąsiaduje z nim bezpośrednio inny cytat z Ewangelii św. Jana, mianowicie J 17,3 (Aby poznali jedynego i prawdziwego Boga, oraz Tego, którego posłałeś, Jezusa Chrystusa). Wszystkie te wersety zostały skojarzone w oparciu o występujący w nich czasownik cognoscere (poznać). W 2P 1,2 i J 17,3 odnosi się on bezpośrednio do Jezusa Chrystusa, natomiast w przypadku J 8,31 zakłada chrystologiczną interpretację frazy et cognoscetis veritatem (i poznacie prawdę).
Pierwszy wniosek, jaki wynika z powyższych badań, to relatywnie niska liczba cytowań J 8,31 w łacińskiej literaturze patrystycznej. Wyjątek stanowi w tym względzie św. Augustyn, podczas gdy tacy komentatorzy Biblii jak Hieronim, Ambroży czy Beda posługiwali się badanym przez nas fragmentem niezwykle rzadko. Nie brak też wspaniałych interpretatorów Pisma świętego, takich jak Grzegorz Wielki, Hilary z Poitiers czy Izydor z Sewilli, którzy w swoim piśmiennictwie ani razu nie skorzystali z J 8,31.
Drugi wniosek dotyczy kręgu skojarzeń reminiscencyjnych. Zasadniczo możemy wyróżnić cztery grupy odniesień zogniskowanych wokół następujących tematów:
1. Wytrwanie w słowie Chrystusa. Motyw ten najczęściej przywołuje skojarzenie z Mt 10,22, ale także z Łk 10,35 i Mt 7,24-25. Na zasadzie skojarzenia negatywnego, przeciwną sytuację prezentuje 2Krn 15,2. Sam termin Słowo wzbudzał skojarzenia z J 1,1.14 oraz Rz 10,8.
2. Poznanie prawdy. Ta fraza odnoszona była do szeroko pojętego poznania Boga, poznania Jego Słowa, darów i dzieła zbawienia, budząc skojarzenia z J 8,28; 17,3; 1Kor 12,8-9; Ef 3,19; 1J 3,2. Z kolei ten fragment wersetu J 8,31 przychodził na myśl komentatorom wyjaśniającym w formie ciągłej poszczególne księgi Biblijne przy okazji omawiania 2P 1,2 i Tt 1,1 oraz 2. Czas przyszły użyty w wyrażeniu poznacie prawdę przywoływał na myśl obietnice dane przez Boga, a w szczególności Łk 1,35; Mt 5,8 i 2Kor 7,12.
3. Sam motyw prawdy jako przedmiotu poznania i w znaczeniu chrystologicznym Tego, który wyzwala, przede wszystkim kojarzony był z J 14,6, ponadto również z J 17,17 i Ps 84,6.
4. Motyw wyzwolenia przez prawdę skupiał na sobie szczególną uwagę komentatorów. Pojawia się przy okazji komentarza do Ga 4,31, sam zaś wywołuje skojarzenia przede wszystkim z tekstami Pawłowymi: Rz 8,3-4; 1Kor 9,19; 15,24; 2Kor 5,21; Ga 5,13 i Hbr 10,13. Liczne są również teksty, które na zasadzie antytezy przytaczane były, by uwypuklić sens wyzwolenia przez prawdę, a więc te, które mówią o opłakanej sytuacji człowieka zniewolonego przez grzech i śmierć, mianowicie: Ez 33,12; Ps 38,6; 143,4; Mt 8,22; J 14,30 i Rz 5,12. Godne uwagi są również skojarzenia wydobywające paradoks, w myśl którego wyzwolenie przez prawdę jest w swej istocie oddaniem się w niewolę Bogu, np. Ps 99,2 i Rz 6,22.
Po trzecie, zwróćmy uwagę na samą logikę powstawania skojarzeń reminiscencyjnych. Głównie powoduje je pojawienie się określonego słowa (np. trwać, poznać, prawda, wyzwolić), które przywołuje na myśl inny werset biblijny, w którym ono występuje. Niemniej ważny bywa kontekst sytuacyjny opisany przez werset, np. sytuacja wyjścia z niewoli ku wolności, kiedy powstaje skojarzenie nawet wówczas, gdy nie ma więzi leksykalnej pomiędzy wersetami. W końcu kilkakrotnie stwierdziliśmy powstanie skojarzenia reminiscencyjnego na zasadzie antytezy, kiedy treść wyrażona określoną frazą wersetu, przywoływała na myśl sytuację diametralnie przeciwną, w celu uwyraźnienia sensu poprzez kontrast.
Zaproponowana przez nas metoda interpretacji tekstu biblijnego poprzez skojarzenia reminiscencyjne pojawiające się u pisarzy należących do tradycji Kościoła, wpisuje się nie tylko w nurt badań zwany Wirkungsgeschichte, ale również dowodzi obecności od wieków w myśli chrześcijańskiej metody kanonicznej lektury Biblii. Każdy werset nabiera pełniejszego sensu w kontekście całej historii zbawienia i pełnego korpusu ksiąg natchnionych, w szczególności zaś, gdy jest odczytywany w świetle misterium paschalnego Chrystusa.
Ks. Krzysztof Bardski
Uniwersytet kard. S. Wyszyńskiego
W Warszawie
kbardski@yahoo.com
Summary
The Range of Biblical Reminiscences Associated with John 8:31 in the Latin Patristic Literature
Our article deals with biblical quotations associated with John 8:31 in the writings of the Latin Church Fathers from Cyprian till Bede Venerable. We analyze how certain verses have been evoked by the presence of literary motives appearing in John 8:31 and try to delineate the circle of connections with other verses from the Old and New Testament.
Biogram autora
Ks. prof. dr hab. Krzysztof Bardski. Kapłan Archidiecezji Warszawskiej. Profesor Uniwersytetu kard. S. Wyszyńskiego i Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie. Doktor Nauk Biblijnych Papieskiego Instytutu Biblijnego w Rzymie. Kierownik Katedry Filologii Biblijnej na UKSW. Tłumacz i redaktor Biblii Ekumenicznej i Biblii Edycji św. Pawła. Ekspert w zakresie nauk humanistycznych Narodowego Centrum Nauki. Autor licznych książek i artykułów naukowych o tematyce biblijnej i patrystycznej. Najnowsze książki: „Słowo oczyma Gołębicy” (WAW: Warszawa 2007), „W kręgu biblijnych symboli” (Wyd. Petrus: Kraków 2010), „Lektyka Salomona. Biblia-Symbol-Interpretacja” (WAW: Warszawa 2011). Zajmuje się filologicznymi aspektami hermeneutyki tekstu biblijnego oraz jego interpretacją w starożytności i średniowieczu.
1 J. LECLERCQ, Miłość nauki a pragnienie Boga, tłum. M. BORKOWSKA, Źródła monastyczne 14, Kraków 1997, 95. Szerzej na temat zjawiska reminiscencji w średniowiecznych komentarzach biblijnych, zob. G. DAHAN, L’exég?se chrétienne de la Bible en Occident medieval. XIIe-XIVe si?cle, Paris 1999, 350-358.
2 Np. Reguły gezerah szawah, binjan aw mi-katuw echad, binjan aw mi-szne ketuwim, ke-joce bo be-maqom acher wśród reguł Hillela (zob. H. L. STRACK – G. STEMBERGER, Introducción a la literatura talmúdica y midrásica, Biblioteca Midrásica 3, Valencia 1988, 52-54).
3 W zależności od przyjętego kryterium, badacze różnie określają koniec epoki patrystycznej. Z punktu widzenia dziejów egzegezy biblijnej uważamy, że jej zakończeniem może być twórczość Bedy Czcigodnego (+735)
4 Cytujemy w oparciu o tłumaczenie z Wulgaty, która stanowiła podstawę dla większości cytatów starożytnych i średniowiecznych: Si manseritis in verbo meo, vere discipuli mei estis, et cognoscetis veritatem, et veritas liberabit vos. Tekst przedhieronimowy Vetus Latina (na podstawie cytatów u Cypriana z Kartaginy) zamiast manseritis miał permanseritis. Różnica ta nie wpływa na polskie tłumaczenie.
5 Cyprian z Kartaginy, Epistola de exhortatione martyrii, 8; CCL 3 (R. Weber, 1972), 196; PL 4,661B-C.
6 Cyprian z Kartaginy, De bono patientiae, 13; CCL 3A (C. Moreschini, 1979), 125; PL 4,630C.
7 Wg. Vetus Latina.
8 Ambroży, Expositio in Psalmum David 118, 10,31; CSEL 62 (M. Petschenig, 1913), 222; PL 15,1342A-B.
9 Hieronim, Commentaria in Epistolam ad Galatas, 4,29-31; PL 26,393B-C.
10 Hieronim, Commentaria in Epistolam ad Titum, 1,2; PL 26,558B-C.
11 Augustyn, Sermo 134. De Verbis Evangelii Ioannis, Si manseritis in verbo meo, vere discipuli mei estis; PL 38,743-746.
12 Tamże, 743.
13 Dimitte mortuos sepelire mortuos suos. Ergo mortui omnes sub peccato, serviendo mortui, moriendo servi. Tamże, 744.
14 Ecce venit prinseps mundi, et in me nihil inveniet. Tenet quos decepit, quos seduxit, quibus peccatum mortemque persuasit. Tamże, 744.
15 Tamże, 744-745.
16 Tamże, 745.
17 Tamże , 745-746.
18 Augustyn, In Ioannis Evangelium tractatus, 41,1; CCL 36 (R. Willems,1954), 357; PL 35,1692-1693; PSP 15,491-492.
19 Augustyn, Sermo 193, In Natali Domini; PL 38,1014.
20 Augustyn, In Ioannis Evangelium tractatus, 108,2; CCL 36,616-617.
21 Augustyn, Enarrationes in Psalmos, 99,7; CCL 39 (E. Dekkers, I. Fraipont, 1956), 1397; PL 37,1275.
22 Libera servitus est apud Dominum; libera servitus, ubi non necessitas sed charitas servit (Tamże).
23 Augustyn, Sermo 346, De peregrinatione nostra in hac vita, per fidem, 2; PL 39,1523-1524.
24 Augustyn, Contra Iulianum, 6,12,39; PL 44,843.
25 Augustyn, De diversis quaestionibus, 69,9; PL 40,78. Fragment powtarza Prymazjusz z Adrumetum, Commentaria in Epistolas S. Pauli, in Cor 15,28; PL 68,549A-B.
26 Fulgencjusz z Ruspe, De veritate praedestinationis, 12,18; PL 65,637A.
27 Prymazjusz z Adrumetum, Commentaria in Epistolam Pauli ad Titum, 1; PL 68,679C-D.
28 Quod promisit Abrahae et semini ejus, in Christo implebit (tamże).
29 Pseudo-Beda, In Evangelium S. Ioannis, ad loc; PL 92,748B-749A; ad J 17,16; PL 92,882D-883A (w oparciu o Alkuina, korzystającego z komentarza Augustyna); Homilia 76; PL 95,1332C-D.
30 Beda, In Epistolas Catholicas. In Secundam Epistolam Petri, 1,2; PL 68D-69A.
—————
————————————————————
—————
————————————————————