Ks. Krzysztof Bardski
Tajemnica pokory mędrca.
Tekst i struktura literacka Syr 3, 17-24
Skomplikowane dzieje, jakie towarzyszyły tekstowi księgi Syracydesa, zanim dotarł on do naszych czasów, powodują, że egzegeta, który podejmuje się pracy nad określoną perykopą księgi, musi stawić czoła szeregowi problemów natury tekstualnej, które w przypadku innych fragmentów Biblii nie stanowią tak skomplikowanego wyzwania.
Niniejszy artykuł stanowi próbkę pracy nad teksem Księgi Syracydesa z uwzględnieniem tych właśnie specyficznych dla niej kwestii. W pierwszej części wprowadzimy w tło problematyki tekstualnej księgi, następnie przedstawimy w formie synopsy teksty, które będą przedmiotem naszych badań. Na podstawie tekstu hebrajskiego dokonamy analizy struktury perykopy, by z kolei wydobyć transformacje strukturalne, które zostały dokonane w starożytnych przekładach.
Tekstualny problem Księgi Syracydesa
Oryginalny tekst został napisany w języku hebrajskim w początkach II w. przed Chr. przez Jezusa, syna Syracha, syna Eleazara z Jerozolimy. W 132 r. księga została przetłumaczona na język grecki przez wnuka autora. Tekst hebrajski cieszył się wprawdzie poważaniem w środowisku wczesnego judaizmu – o czym świadczą chociażby cytaty w Talmudzie – nie został jednak uznany za natchniony i nie wszedł w skład Pism (ket(b(m), stanowiących trzeci dział Biblii hebrajskiej.
Inaczej potoczyły się losy przekładu greckiego. Wydaje się, że Syr cieszył się większym autorytetem w diasporze żydowskiej, gdyż został włączony do korpusu Septuaginty, obejmującej proto i deuterokanoniczne księgi Starego Testamentu. Jeszcze przed definitywnym ustaleniem kanonu hebrajskiego w środowisku autorytetów rabinistycznych w Jawneh (ok. 100 r. po Chr.), Septuaginta została przejęta przez pierwotny Kościół jako autorytatywny tekst natchniony. W międzyczasie jednak tekst grecki Syr zdążył ulec rozszerzeniu. Anonimowi autorzy wprowadzili 135 dodatkowych wersetów oraz liczne przeróbki tekstu. Umownie nazywamy Gr I tekst skrócony, który wydaje się być bliski tłumaczeniu wnuka Ben Syracha i znajduje się w najważniejszych kodeksach uncjalnych (Watykański, Synaitycki, Aleksandryjski) oraz Gr II tekst rozbudowany, który pojawia się w licznych kodeksach minuskułowych.
W oparciu o Septuagintę jeszcze przed IV w. dokonano przekładu Syr na język łaciński (tzw. Vetus Latina). Św. Hieronim ograniczył się do włączenia tekstu starołacińskiego do Wulgaty. I tu jednak pojawia się problem; otóż łaciński tekst Syr w wielu miejscach był poprawiany pod kątem harmonizacji z tekstem hebrajskim, co zaowocowało licznymi tzw. dubletami, czyli fragmentami wersetów, w których określony motyw został przetłumaczony dwukrotnie: w oparciu o tekst grecki i o tekst hebrajski
Spośród innych przekładów trzeba wspomnieć Peszittę. Na przełomie III i IV w. w środowisku ebionitów dokonano przekładu Starego Testamentu na język Syryjski. Autor tłumaczenia nie opierał się na Septuagincie, lecz bezpośrednio na tekście hebrajskim.
Z czasem tekst hebrajski zaginął i do ostatnich lat XIX w. dysponowaliśmy tylko przekładami i to różniącymi się substancjalnie. W 1896 odkryto w genizie w Kairze fragmenty hebrajskich rękopisów Syr pochodzące z X-XI w. Do tej pory badania archeologiczne wydobyły na światło dzienne ok. 2/3 hebrajskiego tekstu Syr. Pozostaje jednak pytanie, na ile odpowiada on tekstowi oryginalnemu? Syr, nie będąc uznawany przez tradycję żydowską za księgę natchnioną, ulegał licznym przeróbkom. Często nie wiemy więc, czy różnice między tekstem hebrajskim a greckim wynikają z interpretacji wnuka Ben Syracha, czy też są wynikiem zmian, jakim uległ sam tekst hebrajski. W tej sytuacji wiarygodnym wydawać się powinien tekst Peszitty. Nie wiemy jednak, czy zmiany w tekście hebrajskim nie dokonały się jeszcze przed powstaniem Peszitty, ani czy rękopis, na podstawie którego dokonano tego przekładu oddaje właściwą wersję oryginału, gdyż nawet pomiędzy tekstami hebrajskimi znalezionymi w genizie kairskiej (nie mówiąc już o fragmencie qumrańskim) zachodzą pewne różnice.
Zbyt ryzykowne wydaje się wypowiadanie się na temat tego, który z powyższych tekstów jest natchniony. Niekoniecznie musi towarzyszyć temu opcja wykluczająca. Wydaje się, że ostrożną postawą jest zaakceptowanie faktu istnienia czterech wersji tekstu Syr przekazanych nam przez tradycję.
Dla potrzeb translacyjnych zwykle brano jako podstawę przekładu tekst grecki, który według uznania tłumaczy bywał gdzieniegdzie poprawiany pod kątem oryginału hebrajskiego. W ten sposób postąpiono w przypadku wszystkich nowożytnych przekładów na język polski. Do rzadkości należy oparcie się na tekście hebrajskim, zresztą nie może to dotyczyć całości księgi, gdyż wielu fragmentów nie odnaleziono. W ten sposób przełożył Syr L. Alonso Sch(kel w niedawno wydanej Biblia del Peregrino, odwołując się do tekstu greckiego tylko w miejscach, gdzie nie posiadamy hebrajskiego.
Perykopa Syr 3, 17-24, której poświęcony jest niniejszy artykuł, stanowi spójną jednostkę literacką. Dokonane przez nas tłumaczenie w formie synopsy uwydatnia podobieństwa i różnice pomiędzy poszczególnymi wersjami Syr. Analizę porównawczą przeprowadzimy z perspektywy struktury logicznej i literackiej tekstu. Zasadnicze jej zręby pozostają takie same w tłumaczeniach, tym niemniej subtelne różnice wprowadzane przez translatorów świadczą o ciekawych interpretacjach tekstu i różnym rozłożeniu akcentów na poszczególne motywy teologiczne i literackie.
Przekłady zostały dokonane na podstawie wydań krytycznych1, z wyjątkiem Peszitty, dla której takowe nie zostało jeszcze opracowane2. Staraliśmy się podać przekład dosłowny, który odzwierciedlałby charakterystyką językową poszczególnych tekstów. Ze względu na różnice w numeracji wersetów poszczególnych wersji, dla ułatwienia podaliśmy w lewej kolumnie numerację wersów perykopy, którą będziemy się posługiwać. I tak na przykład skrót H1 oznacza pierwszy werset perykopy (według numeracji w lewej kolumnie) w wersji hebrajskiej, itd.
Synoptyczna prezentacja Syr 3, 17-24
Peszitta [S]
Hebr.(wg. Ms A z genizy kairskiej) [H]
Septuaginta [G]
Vetus Latina [?]
1
19 Synu mój, w bogactwie w pokorze chodź (postępuj),
17 Synu mój, w swym bogactwie chodź (postępuj) w pokorze,
17 Dziecko, w pokorze prowadź swe sprawy,
19 Synu, w łagodności swe dzieła dokonuj,
2
a bardziej od człowieka dającego dary będziesz miłowany
a będziesz bardziej miłowany niż dający dary
a przez człowieka prawego będziesz miłowany
a będziesz miłowany nad pochwałę ludzką (chwałę, jaką może osiągnąć człowiek)
3
20 We wszystkim, co jest wielkie na świecie, umniejszaj (uniżaj) swoją duszę,
18 Uniżaj swoją duszę względem tego, co wielkie na świecie,
18 O ile wielki jesteś, o tyle uniżaj samego siebie,
20 Im większy jesteś, (tym bardziej) uniżaj się we wszystkim,
4
a przed Bogiem znajdziesz zmiłowania
a przed obliczem Boga (przed Bogiem) znajdziesz zmiłowania
a przed Panem znajdziesz łaskę
a wobec Boga znajdziesz łaskę
5
19 GII: [Wielu jest wyniosłych i dumnych,
6
lecz łagodnym objawia swe tajemnice]
7
21 Gdyż liczne są zmiłowania Boga
20 Gdyż liczne są zmiłowania Boga
20 Gdyż wielka jest potęga Pana
21 Gdyż wielka jest potęga Boga samego
8
a pokornym tajemnice są objawiane.
a pokornym zostanie objawiona Jego tajemnica
i przez pokornych jest chwalony
i przez pokornych jest chwalony
9
22 Tego, co zbyt trudne dla ciebie, nie szukaj (pragnij, badaj),
21 Tego, co zbyt cudowne dla ciebie, nie szukaj (badaj),
21 Tego, co zbyt ciężkie (trudne) dla ciebie, nie szukaj,
22 Tego, co zbyt wysokie dla ciebie, nie szukaj,
10
a tego, co zbyt silne (potężne, ponad siły), nie goń (szukaj)
a tego, co zakryte przed tobą, nie roztrząsaj
a rzeczy zbyt potężnych (ponad siły) dla ciebie, nie roztrząsaj
a rzeczy zbyt potężnych (ponad siły) dla ciebie, nie roztrząsaj,
11
23 To, co zostało ci polecone, badaj,
22 Nad tym, co zostało ci powierzone, rozmyślaj,
22 To, co zostało ci powierzone, badaj,
lecz zawsze rozmyślaj nad tym, co Bóg ci przykazał,
12
a co do licznych Jego dzieł, nie bądź ciekawy,
13
i niech nie będzie dla ciebie czymś godnym zaufania (wiarygodnym) to, co ukryte
i niech nie będzie dla ciebie problem (sprawa) w rzeczach ukrytych
bowiem nie potrzebujesz rzeczy zakrytych
23 gdyż nie potrzebujesz, by to, co zakryte, widziały twoje oczy
14
24 i nad pozostałymi Jego dziełami nie trudź się (wysilaj),
23 Tym, co przewyższa cię (jest za dużo dla ciebie), nie zamartwiaj się,
23 Nad tym, co przekracza twoje czyny (możliwości czynienia), nie wysilaj się,
24 Rzeczy zbędnych nie roztrząsaj wiele,
15
a co do licznych Jego dzieł, nie bądź ciekawy,
16
25 gdyż to, czego za dużo (zbyt wiele; to, co cię przerasta) dla ciebie, zostało ci pokazane
gdyż za dużo dla ciebie (więcej, niż możesz znieść) pokazano ci
gdyż liczne rzeczy ponad rozum (zdolność poznania) ludzi zostały ci pokazane
25 Liczne rzeczy ponad ludzkie zmysły (zdolność poznania) zostały ci pokazane,
17
26 Gdyż liczne są opinie (sposoby patrzenia) synów ludzkich,
24 Gdyż liczne są zamysły synów ludzkich,
24 Gdyż wielu wprowadziła w błąd ich pycha,
26 Wielu też wprowadziło w błąd ich przypuszczenie,
18
a złe iluzje (podobieństwa) powodują błądzenie (wiodą na manowce)
a złe iluzje (podobieństwa) powodują błądzenie (wiodą na manowce)
a złe zamysły sprowadziły na bezdroża ich myśli
i zatrzymało ich zmysł (zdolność poznania) w marności (tym, co próżne)
Całościowa struktura tekstu hebrajskiego
Budowa perykopy opiera się na logicznej sekwencji trzech rodzajów sekcji. Pierwszy stanowią sekcje imperatywne, czyli takie, w których dominującą formą czasownikową jest tryb rozkazujący. Drugą – sekcje motywacyjne, czyli te, które ukazują korzyści lub sens, jaki dla konkretnego czytelnika lub słuchacza ma spełnienie rady przedstawionej w sekcji imperatywnej. Trzecią – sekcje uzasadniające motywację, które z szerszej perspektywy ukazują racje zarówno wcześniejszych sekcji imperatywnych, jak i towarzyszących im sekcji motywacyjnych.
Sekcje motywacyjne wprowadzane są spójnikiem ky (gdyż), który może mieć również funkcję partykuły emfatycznej (otóż, przecież, jakże) (H7, 16 i 17) lub waw consecutivum (H2 i 4).
Pierwsza sekcja imperatywna obejmuje wers H1 i towarzyszy jej sekcja motywacyjna H2. Druga sekcja imperatywna składa się również z jednego wersu H3 i zaraz po nim następuje motywacja H4. Wersy H 7-8 stanowią uzasadnienie motywacji, które podsumowuje poprzedzający ją fragment perykopy H1-4. Po H8 można by umieścić cezurę dzielącą perykopę na dwie części: H1-8 i H9-18.
Sekcja imperatywna H9-14 obejmuje sekwencję pięciu rad mądrościowych, po których następuje krótka sekcja motywacyjna H16. Ostatnie dwa wersy H17-18 tworzą sekcję uzasadniającą motywację, która stanowi konkluzję fragmentu H9-14 oraz dzięki powtórzeniu ky rbym (gdyż liczne) anaforycznie nawiązuje do poprzedniej sekcji motywacyjnej o charakterze generalnym.
Oto w jaki sposób można by graficznie przedstawić strukturę perykopy:
Część I (H1-8)
H1 Sekcja imperatywna
H2 Sekcja motywacyjna
H3 Sekcja imperatywna
H4 Sekcja motywacyjna
H7-8 Sekcja uzasadniająca motywację
Część II (H9-18)
H9-14 Sekcja imperatywna
H16 Sekcja motywacyjna
H17-18 Sekcja uzasadniająca motywację
Struktura szczegółowa i jej transformacje
Część I
H1 (Sekcja imperatywna)
Wezwanie bny (synu mój) może świadczyć o podjęciu przez autora nowego tematu, tym samym rozpoczyna się nowa perykopa. G1 teknon (dziecko) i Ł1 fili (synu) bez zaimka dzierżawczego z zasady służą dla oddania tego wezwania w przekładach3.
Czasownik w trybie rozkazującym hthlk (chodzić, przechadzać się) stanowi jądro sekcji. Hlk (iść) w koniugacji hitpael wyraża czynność wędrowania bez sprecyzowanego kierunku ani celu, często zaś – w zależności od kontekstu – może przyjmować znaczenie przenośne: przechadzać się, czyli postępować, żyć, zachowywać się4. Również w naszym tekście obecność okoliczników b‘(rk (w twoim bogactwie) i b‘nwh (w pokorze) wskazuje na to, że czasownik hthlk przyjmuje konotacje moralno-etyczne. Sądzimy, że G1 ta erga sou diexage (swoje sprawy prowadź) może stanowić rozwinięcie treści czasownika hthlk, bez konieczności poprawiania tekstu hebrajskiego5.
Okoliczniki b‘(rk (w twoim bogactwie) i b‘nwh (w pokorze) zostały wprowadzone przyimkiem be (w). Przy czasowniku hthlk pełni on rolę be towarzyszenia6 i wyraża kontekst sytuacyjny, warunki towarzyszące czynności przedstawionej przy pomocy czasownika.
Pierwszym określeniem sytuacji adresata wezwania jest b‘(rk (w twoim bogactwie), co zakłada status majątkowy ucznia. G1, a za nim Ł1, opuszcza to doprecyzowanie, co powoduje znaczne rozszerzenie kręgu odbiorców. Perykopa zyskuje znaczenie uniwersalne, podczas gdy w H1 i S1 jest skierowana wyłącznie do ludzi zamożnych, chyba że odczytamy b‘(rk jako okolicznik hipotetyczny: mimo bogactwa, choćbyś był bogaty.
Okolicznik b‘nwh (w pokorze) niesie ze sobą bogate konotacje teologiczne i może nawet pełnić rolę terminu tytułowego perykopy. Jego wyjątkowa rola została jeszcze bardziej uwydatniona w G1 i Ł1, w których został wysunięty na czoło wypowiedzi, bezpośrednio po wezwaniu początkowym.
H2 (Sekcja motywacyjna)
Zasadniczy problem translacyjny pierwszej sekcji motywacyjnej skupia się na funkcji przyimka mn. Możliwe są dwie interpretacje:
Jedna zakłada znaczenie mn jako przez. Wówczas H2 (wt’hb mnwtn mtnwt) tłumaczylibyśmy: i będziesz miłowany przez dającego dary. Za takim rozumieniem – mimo pewnych zmian interpretacyjnych – opowiadają się wszystkie rękopisy greckie (kai ypo anthr(pou dektou agap(th(s(. I przez człowieka prawego będziesz miłowany). Taka też wersja pojawia się w cytacie w Wyznaniach św. Augustyna: In mansuetudine opera tua perfice et ab omni homine diligeris. Wprawdzie wstawka omni mogłaby wskazywać na to, że autor przytacza tekst z pamięci, nie troszcząc się o poprawność cytatu, tym niemniej nie można wykluczyć, że obok przedstawionej w naszym przekładzie wersji, która przeszła do Wulgaty (super hominum gloriam diligeris), obecna była również taka wersja tekstualna7.
Druga rozumie mn w sensie komparatywnym bardziej niż. Wtedy tłumaczylibyśmy: I będziesz miłowany bardziej niż dający dary. Takie rozumienie nie pojawia się w przekładach (S2 zachowuje dwuznaczność oryginału hebrajskiego), lecz na podstawie pewnych propozycji R. Smenda8, zostało wprowadzone przez J. Zieglera jako emendacja tekstu greckiego (kai yper anthr(pon dot(n agap(th(s(. I nad człowieka dającego będziesz miłowany)9. Takie poprawienie tekstu wyjaśnia przekład Ł2 (et super gloriam hominum diligeris. I będziesz miłowany nad pochwałę ludzką)10.
Ważniejszym jednak argumentem przemawiającym za powyższą interpretacją jest zachowanie paralelizmu względem drugiej sekcji motywacyjnej (wers 4), w której źródłem nagrody jest Bóg. W świetle wersu 4, nifal o znaczeniu pasywnym H2 t’hb (będziesz miłowany) byłby rozumiany jako passivum theologicum: będziesz miłowany – w domyśle – przez Boga, co byłoby koherentne z H4 i 7.
Ważnym zabiegiem translacyjnym, który uwydatnił spójność logiczną pomiędzy wersem 2 a wersami 4 i 7 jest użycie w przekładzie syryjskim tego samego rdzenia czasownikowego: S2 nrhmwnk (będziesz miłowany), S4 rhm’ (zmiłowania) i S7 rhmwhy (jego zmiłowania). Tym samym tekst syryjski buduje jedność części I perykopy w oparciu o rdzeń rhm. (miłować), podczas gdy zarówno oryginał hebrajski, jak i wszystkie pozostałe przekłady posługują się synonimami. Takie ujednolicenie terminologiczne przemawiałoby raczej za tym, że tłumacz syryjski rozumiał H2 t’hb (będziesz miłowany) jako passivum theologicum, aczkolwiek nie można wykluczyć idei paralelnego zestawienia miłości ludzkiej (wers 2, t’hb niekoniecznie jako passivum theologicum) z miłością Bożą (wers 4), co również miałoby interesujące implikacje teologiczne.
H3 (Sekcja imperatywna)
Niniejsza sekcja została zbudowana w formie paralelizmu chiastycznego względem pierwszej sekcji imperatywnej. Zwrot frazeologiczny H3 m‘tnp(k (uniżaj swoją duszę) odpowiada wcześniejszemu H1 hthlk b‘nwh (chodź w pokorze), podczas gdy H3 mkl gdwlt ‘wlm (względem rzeczy wielkich na świecie) byłoby odpowiednikiem H1 b‘(rk (w twoim bogactwie). Owe niesprecyzowane gdwlt (rzeczy wielkie) mogłyby oznaczać zaszczyty, ważne stanowiska, itd., które wraz z bogactwem stanowią o wysokim statusie społecznym.
Tekst grecki wyraża podobną myśl, co hebrajski, lecz w formie bardziej kunsztownej konstrukcji językowej, dodając moment gradacji pokory w zależności od udziału w owych rzeczach wielkich: Hos( megas ei, tosout( tapeinou seauton (O ile wielki jesteś, o tyle uniżaj samego siebie)11. Zwróćmy uwagę, że wnukowi Ben Syracha przyświeca podobna myśl, która we wcześniejszym wersecie H1 skłoniła go do usunięcia b‘(rk (w twoim bogactwie). O ile H3 zakłada wysoką pozycję społeczną słuchacza, o tyle G3 jest skierowany do każdego człowieka, przy czym wymagania, jakie stawia możnym są relatywnie większe od tych, które kieruje pod adresem niżej postawionych.
W świetle powyższych uwag nasuwa się następująca hipoteza wyjaśniająca różnice między H i G: Ben Syrach pisał swoją księgę, mając przed oczyma konkretnych słuchaczy, którzy uczęszczali do jego beit midrasz, podczas gdy jego wnuk, tłumacząc dzieło, które zyskało już sobie autorytet wykraczający poza wąskie grono uczniów, stara się uczynić jego przesłanie bardziej uniwersalnym.
H4 (Sekcja motywacyjna)
H4 paralelnie odpowiada pierwszej sekcji motywacyjnej H2. Zasadniczo teksty przekładów odpowiadają H, choć tłumacz grecki oddaje w tym miejscu H4 rhmym (zmiłowania) przez G4 charis (łaska), a nie – jak zwykł czynić w innych miejscach12 – eleos (miłosierdzie).
Jeżeli H4 odczytamy jako ścisły paralelizm chiastyczny względem H2, wówczas może pojawić się ciekawa interpretacja. H2 t’hb (będziesz miłowany) odpowiada H4 tms’ rhmym (znajdziesz zmiłowania), natomiast H4 wlpny ’l (przed obliczem Boga) powinno być odpowiednikiem H2 mnwtn mtnwt (przez dającego dary). Czy tym Dawcą darów z H2 nie jest sam Bóg? Przyjmując hebrajskie mn jako przez, takie rozumienie H2 w świetle H4 nie jest wykluczone, choć żaden ze starożytnych przekładów go nie potwierdza.
H7-8 (Sekcja uzasadniająca motywację)
Pełni ona ciekawą funkcję w budowie perykopy: poza rolą motywacyjną względem H1-4, jest jakby zwornikiem łączącym obie części (H1-8 i H9-18). W pierwszym jej wersie (H7) znajdujemy nawiązanie do H4 dzięki powtórzeniu rhmym (zmiłowania), w którym wyraźnie widać przejście od aspektu indywidualnego motywacji (tms’ rhmym. znajdziesz zmiłowania) do obiektywnego jej uzasadnienia (rbym rhmy ’lhym. liczne są zmiłowania Boga) oraz do ostatniej sekcji uzasadniającej motywację (H17-18), która również rozpoczyna się od ky rbym (gdyż liczne). Drugi natomiast wers (H8) stanowi zapowiedź tematu, który zostanie rozwinięty w części H9-17, mianowicie kwestii pokory intelektualnej i objawienia tajemnic Boga [zwłaszcza H16 rb mmk hr’yt (co przewyższa cię, objawiono tobie)], oraz powtarza rdzeń czasownikowy obecny w H1 [H1: b‘nwh (w pokorze); H8: wl‘nwym (i pokornym)]. Tak więc w sposób krzyżowy pierwszy wers sekcji (H7) nawiązuje leksykalnie do ostatniej sekcji poematu (H17-18), natomiast drugi wers (H8) – do pierwszej (H1), co w rezultacie nadaje perykopie spójności, zaś sekcję H7-8 podnosi do rangi stwierdzenia teologicznego o szczególnej roli wewnątrz omawianego przez nas fragmentu. Można to przedstawić przy pomocy schematu:
H4 rhmym
?
H7 ky rbym rhmy ’lhym
?
H17 ky rbym
H1 b‘nwh
?
H8 wl‘nwym yglh swdw
?
H16 hr’yt
W tekście greckim mamy do czynienia z typowym dubletem translacyjnym. H7-8 ma swój odpowiednik w G5-6 (GII)13 oraz w G7-8. Pod względem ekwiwalencji z H, obie wersje dopełniają się. G6 (GII) odpowiada lepiej oryginałowi H8, niż G8, podczas gdy G7 jest bliższe hebrajskiemu H7 – choć zmiłowania (H7: rhmym) zostało zmienione na potęgę (G7: dynasteia) – niż całkiem odbiegające od pierwotnego sensu G5.
Dublet translacyjny można traktować jako poprawkę lub notę marginalną błędnie wprowadzoną do tekstu, w tym jednak przypadku wydaje się on mieć szereg konsekwencji strukturalnych.
Po pierwsze, wersja grecka ma w tym miejscu 4 wersy, co wraz ze zmianami, o których będziemy traktować w dalszej części artykułu, czyni z perykopy utwór składający się z 4 strof, liczących po 4 wersy: G1-4, G5-8, G9-13, G14-18. Tak uporządkowanego układu nie znajdujemy w tekście H.
Po drugie, G uwydatnia kontrasty: pomiędzy potęgą Boga (G7) o pokorą człowieka (G8), między ludźmi wyniosłymi i dumnymi (G5) a łagodnymi (G6), których nie zauważamy w H.
Po trzecie, G bardziej niż H wiąże się tematycznie z drugą częścią poematu (9-18): pojawia się aspekt negatywny (G5), który nie był obecny w H7-8, a stanie się dominującym motywem w konkluzji całej perykopy.
W sumie można by zaryzykować stwierdzeniem, że o ile tekst hebrajski czyni z H7-8 konkluzję motywacyjną pierwszej części perykopy oraz dyskretnie zarysowuje związki tematyczne z częścią drugą, o tyle G czyni z omawianej przez nas sekcji oddzielną jednostkę, w której motywacja zawarta w G7-8 nie jest logicznie związana z poprzedzającymi ją sekcjami o charakterze imperatywnym, ale z G5-6, która pełni rolę sentencji ogólnej, wprowadzającej w tę sekcję.
Ł pomija G5-7, co może świadczyć o tym, że przeorganizowanie struktury tekstu greckiego na etapie opracowania wersji GII miało miejsce po dokonaniu przekładu Vetus Latina lub korzystano z innych rękopisów. Przejście zaś od liczby pojedynczej H8 swdw (jego tajemnica) do mnogiej zarówno w S8 r’z’ (tajemnice), jak i G6 myst(ria autou (jego tajemnice) można wytłumaczyć bądź odczytaniem sufiksu dzierżawczego -w przez -yw, bądź zinterpretowaniem trudnej do wyjaśnienia liczby pojedynczej. Jego tajemnica skłania czytelnika do postawienia pytania „O jaką tajemnicę chodzi?”, podczas gdy ogólne stwierdzenie jego tajemnice nie pociąga za sobą tych komplikacji.
Część II
H9-14 (Sekcja imperatywna)
Składa się z sekwencji pięciu wezwań skierowanych do czytelnika. Wszystkie zbudowane zostały według jednego schematu syntaktycznego: jądro stanowi czasownik w trybie rozkazującym wyrażający czynność intelektualno-duchową [H9 ’l tdrw( (nie szukaj, badaj); H10 ’l thqwr (nie roztrząsaj); H11 htbwnn (rozmyślaj); H14 ’l tmr (nie zamartwiaj się)]14 lub zwrot jemu odpowiadający [H13 ’yn lk ‘sq (niech nie będzie dla ciebie problemem)], któremu towarzyszy dopełnienie bliższe wyrażające przedmiot tej czynności [H9 pl’wt mmk (to, co zbyt cudowne dla ciebie); H10 mkwsh mmk (co zakryte przed tobą); H11 mh (hwr(yt (co zostało ci powierzone); H13 nstrwt (rzeczy ukryte); H14 ywtr mmk (to, co cię przewyższa)]. Czy można dopatrzyć się jakiejś logiki strukturalnej w tej sekwencji?
Po pierwsze możemy dostrzec układ koncentryczny. Trzecie z kolei wezwanie (H11) jest jedynym, które nie zostało wyrażone w formie negatywnej, i to właśnie ono znajduje się w centrum sekwencji, co nadaje mu szczególnego znaczenia. H11 mh (hwr(yt (co zostało ci powierzone) nawiązuje do daru mądrości oraz do Tory, którą Izrael otrzymał od Boga, natomiast towarzyszący mu czasownik htbnn (rozmyślać, rozważać, zastanawiać się) nosi ten sam rdzeń, co tbwnh i bynh najczęstsze synonimy hkmh (mądrości). Na budowę koncentryczną wskazują również synonimiczne imiesłowy w funkcji rzeczownikowej H10 mkwsh (to, co zakryte) i H13 nstrwt (rzeczy ukryte) rozmieszczone w drugim i przedostatnim wersie sekcji. Układ ten można przedstawić przy pomocy schematu:
H9 ’l
H10 ’l , mkwsh
H11 bmh (hwr(yt htbnn
H13 w’yn , nstrwt
H14 ’l
Szczególne podobieństwo wykazują wersy H9, H10 i H14. We wszystkich pojawia się partykuła negacji ’l (nie) oraz zwrot porównawczy mmk (od ciebie, niż ty). Zwłaszcza ten ostatni może wskazywać na inną strukturę koncentryczną, która nakłada się na przedstawioną powyżej, obejmując jednak również sekcję motywacyjną H16, w której też się pojawia. Wtedy mielibyśmy jako centralny element paralelizm antytetyczny wyrażony wersami H11 i H13. Schemat przedstawiałby się następująco:
H9 mmk
H10 mmk
H11 bmh (hwr(yt htbnn
H13 w’yn lk ‘sq bnstrwt
H14 mmk
H16 mmk
Na szczególne znaczenie H11-13 wydaje się wskazywać sposób, w jaki cała omawiana przez nas sekcja została potraktowana w cytacie w Midraszu Bereszit Rabbah15. Otóż H9, H10 i H14 zostały bardzo ujednolicone pod względem formalnym, a w każdym wersie przynajmniej czasownik lub dopełnienie bliższe zostało zmienione (być może pod wpływem tekstu G), podczas gdy H11-13 zachowało się w identycznej formie, jaką mamy w Ms A z genizy kairskiej.
Nakładanie się układów koncentrycznych wydaje się bardzo interesującym zabiegiem strukturyzacyjnym. Pierwszy z powyższych schematów podkreśla jedność sekcji imperatywnej H9-14, podczas gdy drugi wskazuje na to, że sekcja motywacyjna H16 jest z nią związana logicznie i odcina się od mającej nastąpić konkluzji H17-18, która z kolei, jak zauważyliśmy wcześniej, jest leksykalnie powiązana z konkluzją części pierwszej H7-8.
Jak potraktowali starożytni tłumacze tę misterną konstrukcję tekstu hebrajskiego? Najmniejsze zmiany znajdujemy w S. Poza przesunięciami zakresów znaczeniowych poszczególnych czasowników, które wydają się nieuniknione, gdy w grę wchodzą czynności intelektualno-duchowe, na uwagę zasługuje S14. Wieloznaczne hebrajskie H14 ytr (więcej, ponad, za dużo)16 zostało zinterpretowane nie w odniesieniu do słuchacza (to, co przewyższa cię), lecz dzieł Boga: S14 wb(rk’ d‘bdwhy l’ tt‘sq (i nad pozostałymi dziełami Jego nie wysilaj się), co lepiej niż tekst hebrajski podsumowuje sekwencję wezwań, na sposób łacińskiego et cetera.
Największe zmiany strukturalne pojawiają się w G. Dotyczą one przerobienia trybu rozkazującego H13 na oznajmujący G13 ou gar estin soi chreia t(n krypt(n (bowiem nie potrzebujesz rzeczy zakrytych). Tym samym G nie stanowi sekwencji 5 wezwań, lecz po trzech z nich (G9-11) pojawia się konkluzja motywacyjna (G13), po czym następuje ostatnie wezwanie (G14). W konsekwencji spójną sekcję stanowią G9-13, natomiast G14 należałoby odczytać razem z następującym po nim G16, które stanowiłoby towarzyszącą mu sekcję motywacyjną. W ten sposób możliwe jest wyodrębnienie kolejnej 4-wersowej strofy (G9-13), po której nastąpi końcowa strofa licząca tyleż samo wersów (H14-18).
Tekst łaciński został ubogacony dwoma identycznymi wstawkami Ł12 i Ł15 et in pluribus operibus eius ne fueris (non eris) curiosus (a co do licznych Jego dzieł nie bądź ciekawy), które do złudzenia przypominają syryjską interpretację S14 (być może wprowadzone pod jej wpływem). To powtórzenie, choć poświadczone tradycją rękopiśmienną Vetus Latina, nie wydaje się najszczęśliwsze dla stylu wypowiedzi, uwypukla natomiast temat curiositas (ciekawość), który najlepiej streszcza drugą część poematu i mógłby z powodzeniem posłużyć jako jej tytuł.
H16 (Sekcja motywacyjna)
Motywacja ciągu wezwań skierowana bezpośrednio do odbiorcy wydaje się nieproporcjonalnie krótka, jej waga polega jednak na swoistej ironii: nie sil się na to, co cię przekracza, gdyż i tak zostało ci ukazane coś co się przekracza. Tym samym powstaje wrażenie kontrastu: z jednej strony liczne działania, usiłowania, mające na celu zdobycie wiedzy (H9, H10, H13, H14), z drugiej zaś spokój wynikający z tego, że upragniona wiedza została już osiągnięta, i to w nadmiarze. Czasownik H16 hr’yt (zostało ci ukazane) nawiązuje semantycznie i gramatycznie, a nawet fonetycznie, do H11 hwr(yt (zostało ci powierzone) i podobnie zdaje się wskazywać aluzyjnie na mądrość i Torę, jako dary od Boga.
Tłumacz grecki, chcąc uczynić tekst bardziej zrozumiałym, rozwija G16 pleiona gar synese(s anthr(p(n (liczne rzeczy ponad rozum ludzi), co wydaje się jednak zawężać perspektywę interpretacyjną do wymiaru przeżycia intelektualnego.
H17-18 (Sekcja uzasadniająca motywację)
Stanowi ona konkluzję o podwójnym charakterze: względem drugiej części poematu oraz względem całości.
Jako konkluzja H9-16, ukazuje obiektywny bezsens wysiłków badawczych skierowanych ku temu, co niepoznawalne. O ile H16 stanowiło argument skierowany do konkretnego słuchacza, o tyle H17-18 rozszerza perspektywę na sytuację egzystencjalną ludzkości. Sam fakt różnorodności opinii [H17 rbym ‘(twnym (liczne zamysły)] oraz ich status podobieństwa (może aluzja do idei platońskich?), a nie rzeczywistego bytu [H18 dmywnwt (podobieństwa, iluzje)] wydaje się stanowić dla Ben Syracha wystarczającą motywację negatywną.
Jako konkluzja całości, sekcja H17-18 harmonizuje antytetycznie z wcześniejszą sekcją uzasadniającą motywację H7-8, zwłaszcza dotyczy to relacji pomiędzy H7 i H17. Obie rozpoczynają się od ky rbym (gdyż liczne), które zaczyna zdanie nominalne. Po tej identyczności leksykalnej, która sugeruje czytelnikowi, że obie frazy należy interpretować wzajemnie, następują antytezy zbudowane z rzeczownika w status constructus liczby mnogiej oraz rzeczownika głównego: H7 rhmy ’lhym (zmiłowania Boga) oraz H17 ‘(twny bny ’dm (zamysły synów ludzkich). Antyteza ta wyraża podstawowy konflikt zobrazowany w perykopie: pomiędzy mądrością Boga, która zostaje udzielona pokornym a mądrością ludzką, która – przeciwnie – prowadzi donikąd. Zasadniczo przekłady tej sekcji nie pociągają zmian strukturalnych w tkance poematu.
Konkluzja
Względem przedstawionej wcześniej struktury tekstu hebrajskiego dostrzegamy szczególne zmiany zwłaszcza w budowie tekstu greckiego. Tekst syryjski pozostaje w zasadniczej zgodności z hebrajskim, choć wiele niuansów strukturalnych zostało utraconych w procesie translacji.
Zmiany, jaki zaszły w przekładzie greckim nie wydają się przypadkowe i w rezultacie doprowadziły do powstania innego układu literackiego i logicznego poematu. Nie wiemy na ile zostało to dokonane w sposób świadomy przez tłumaczy (używamy liczby mnogiej, gdyż w grę wchodzi GII, prawdopodobnie nie będące autorstwa wnuka Ben Syracha), na ile zaś odegrała rolę podświadoma intuicja estetyczna.
Tekst grecki składa się z czterech strof liczących po cztery wersy. Reasumując wyniki naszej analizy poszczególnych sekcji, graficznie można by w ten sposób przedstawić jego budowę:
Strofa I (G1-4)
G1 Sekcja imperatywna
G2 Sekcja motywacyjna
G3 Sekcja imperatywna
G4 Sekcja motywacyjna
Strofa II (G5-8)
G5-6 Sentencja ogólna
G7-8 Uzasadnienie sentencji
Strofa III (G9-13)
G9-11 Sekcja imperatywna
G13 Sekcja motywacyjna
Strofa IV (G14-18)
G14 Sekcja imperatywna
G15 Sekcja motywacyjna
G17-18 Uzasadnienie motywacji
Głównymi czynnikami, jakie spowodowały zmianę struktury było dodanie dwuwiersza G5-6 w wyniku wprowadzenia dubletu translacyjnego, który przyjął postać sentencji ogólnej, oraz zmiana trybu rozkazującego na oznajmujący w G13. Nowy układ logiczny powstały w tekście greckim cechuje się spójnością i swoistą rytmiką. Poza rytmem czterech wersów każdej strofy, każda z nich rozpoczyna się wezwaniem lub (strofa II) ogólnym stwierdzeniem, kończy zaś jego umotywowaniem w odniesieniu do indywidualnego odbiorcy lub ogólnym uzasadnieniem. W ramach tego rytmu retorycznego następują w każdej strofie wariacje, które służą strukturalnemu urozmaiceniu poszczególnych strof.
1 Hebr: The Book of Ben Sira in Hebrew, wyd. P. C. Beentjes, Leiden 1997; Septuaginta: Sapientia Iesu Filii Sirach, wyd. J. Ziegler, G(ttingen 1980; Vetus Latina: Vetus Latina, wyd. W. Thiele, 11/2.3, Freiburg 1989.
2 Korzystamy z: Biblia Sacra. Iuxta versionem simplicem quae dicitur Pschitta, Beryti 1951, t. 2, 205-255.
3 Miejsca, w których dysponujemy tekstem hebrajskim: 3, 12; 4, 1; 10, 28; 11, 10; 14, 11; 37, 27; 38, 9.
4 Por.Rdz 5, 22; 6, 9; 17, 1; 24, 40; 48, 15; 2 Krl 20, 3; Ps 101, 2; 116, 9, passim.
5 Dla umotywowania G1 erga sou (twoje sprawy, dzieła) proponowano hebrajską vorlage: m‘śk (twoje dzieła). Por. R. SMEND, Die Weisheit des Jesus Sirach erklärt, Berlin 1906, 27; P. W. SKEHAN, A. DI LELLA, The Wisdom od Ben Sira, AB 39, New York 1987, 158. W Ms C czytamy w tym miejscu ’t kl ml’ktyk (wszystkie twoje powinności), co wydaje się być retrowersją z tekstu greckiego.
6 be of accompaniament. Zob. The Dictionary of Classical Hebrew, wyd. D. J. A. CLINES, Sheffield 1995, t. 2, 558.
7 W. Thiele (Vetus Latina 11/2.3, Freiburg 1989, 230) przedstawia tę wersję jako świadka tradycji D i przedstawia inne rękopisy, które potwierdzałyby ją.
8 Por. Die Weisheit, dz. cyt., 27.
9 Por. Sapientia Iesu Filii Sirach, dz. cyt., 139.
10 Zwłaszcza dotyczy to przejścia od G2 dot(n (dający), które mogło zostać odczytane doxan (chwałę), dając w rezultacie Ł2 gloriam (chwałę). Interesujące są warianty przedstawione przez W. Thiele (Vetus Latina 11/2.3, Freiburg 1989, 230): super omnium gloriam oraz super omnem gloriam, które świadczyłyby o wzajemnych wpływach tradycji V (wersja przejęta przez Wulgatę) i D (wersja poświadczona przez Wyznania).
11 W tym miejscu tekst hebrajski Ms C wydaje się być retrowersją dokonaną na podstawie tekstu greckiego.
12 Por. 5, 6; 16, 11. 12. 16; 51, 8.
13 J. Ziegler (dz. cyt., 139) i A. Rahlfs (Septuaginta, Stuttgart 1979, 382) traktują jako GII. Smend (dz. cyt., 28) traktuje tę opinię jako przypuszczalną.
14 P. W. Skehan i A. di Lella (dz. cyt., 160) zwracają uwagę na paralelę (zwłaszcza H9-10) względem Ps 131, 1 oraz kontrast względem Koh 1, 13. Przypuszczalnie tłem ideologicznym sekwencji wezwań jest dyskredytacja mądrości greckiej.
15 Midrasz Bereszit Rabbah 8, 2.
16 Na temat interpretacji translatorycznych terminu zob. K. BARDSKI, „Yitr(n nelle traduzioni dell’Ecclesiaste di Girolamo”, Warszawskie Studia Teologiczne 10 (1997) 31-36.
—————
————————————————————
—————
————————————————————
16