Krzysztof Bardski, Czy Oblubienica rzeczywiście “znalazła pokój”? Dylematy translacyjne Pnp 8,10b, Verbum Vitae 30 (2016) 43-51.
Czy Oblubienica rzeczywiście „znalazła pokój”?
Dylematy translacyjne Pnp 8,10b
(uwaga! transkrypcja hebrajska zniekształcona wskutek wprowadzenia formatu txt)
Wszystkie starożytne przekłady Pieśni nad Pieśniami, jak również prawie wszystkie (z wyjątkiem jednego, o którym zaraz powiemy) tłumaczenia na język polski w sposób dosłowny oddają hebrajski tekst Pnp 8,10b: „häyî?tî bü`?näyw Kümôc´ët šälôm”. Przekład literalny brzmiałby: „stałam się w jego oczach jak znajdująca pokój”. Biblia Tysiąclecia tłumaczy: „stałam się w jego oczach jak ta, która odnalazła pokój”. Mimo iż istotnie pojawia się tu rzeczownik „šälôm”, to czy jednak rzeczywiście Oblubienica „znalazła pokój”?
W niniejszym artykule najpierw przyjrzymy się problemom językowym związanym ze zrozumieniem sensu wersetu, następnie rozwiązaniom translatorycznym, jakie pojawiają się w współczesnych przekładach na różne języki, aby na koniec przedstawić własną propozycję.
1. Problematyka lingwistyczno-literacka Pnp 8,10.
Pierwsza rzecz, którą musimy uwzględnić, to idiomatyczny charakter hebrajskiego zwrotu „mäcä´ bü`?n?„ („znajdować w oczach”). Wyrażenie to prawie zawsze pojawia się w towarzystwie rzeczownika „Hën„ (łaskawość, upodobanie, przychylność)1. W Rdz 6,8 czytamy o Noem, który znalazł łaskę w oczach Boga, zaś w Rdz 19,19 o Locie. W obu przypadkach Biblia Tysiąclecia tłumaczy wyrażenie używając polskiego wyrażenia frazeologicznego „darzyć życzliwością”. Jednak raz, w Prz 3,4, pojawia się w omawianym przez nas wyrażeniu również inny rzeczownik, mianowicie „zrozumienie” (Sëkel-†ôb). Czytamy tam: ?mücä´-Hën wüSë|kel-†ôb Bü`?n? ´élöhîm („i znajdzie łaskawość i zrozumienie w oczach Boga”). Pojawia się więc pytanie, co to znaczy znajdować „šälôm” w czyichś oczach”?
Drugi problem dotyczy znaczenia słowa „šälôm”. Przeważnie tłumaczone jest ono jako „pokój”, tymczasem jego znaczenie jest o wiele szersze. Podstawowy sens terminu „šälôm” to dobrobyt, pomyślność, a nawet zdrowie fizyczne lub odczucie satysfakcji lub spełnienia2. To znaczenie występuje w formule grzecznościowej, która wyraża życzenie „šälôm” dla witanej osoby. Dopiero drugie znaczenie odnosi się do relacji pomiędzy dwojgiem ludzi, plemion lub narodów i wyraża brak konfliktu i pozytywne wzajemne ustosunkowanie3. Ponadto rzeczownik „šälôm” posiada bogatą semantykę teologiczną, poczynając od sformułowania „Bürît šälôm„ („przymierze pokoju”), poprzez sens związany z Bożym błogosławieństwem pokoju dla człowieka sprawiedliwego, aż po eschatologiczne i mesjańskie konotacje terminu, które w omawianym przez nas kontekście nie występują4.
W Pnp 8,10 wydaje się, iż mamy do czynienia z pierwszym znaczeniem słowa „šälôm”, aczkolwiek ciekawą propozycję wysuwa O. Keel, który w oparciu o militarny kontekst poprzedzający omawiany przez nas („Murem jestem ja, a piersi me są basztami”, Pnp 8,10a) sugeruje, iż Oblubienica została porównana do miasta oblężonego miłością Oblubieńca, które w końcu kapituluje i zgadza się na warunki pokoju5. Niemniej ciekawa jest sugestia wysuwana przez wielu komentatorów, jakoby pojawienie się w tym miejscu słowa „šälôm” stanowiło rozszyfrowanie zagadkowego imienia Szulamit, jakie nosi Oblubienica i które łączy ją z Salomonem, wywodzącym swoje imię również od „šälôm”6.
2. Problematyka translatoryczna Pnp 8,10.
Przekłady Pnp8,10b na języki nowożytne w przeważającej większości zachowują ekwiwalencję formalną, a więc zarówno frazeologizm „znajdować w czyichś oczach”, jak i oddają hebrajskie „šälôm” terminem „pokój” (peace, paz, Friede, paix, itd.), niemniej jednak znajdujemy szereg wyjątków. W naszym artykule pominiemy przekłady starożytne (LXX, Peszitta, Wulgata), gdyż wszystkie zachowują ścisłą ekwiwalencję formalną, natomiast spośród współczesnych przekładów biblijnych odniesiemy się jedynie do tych, w których autorzy wykazali szczególną innowacyjność.
Zacznijmy od wersji angielskich. Już tzw. Przekład Króla Jakuba (King James Version, 1611) odważnie interpretuje „šälôm” przez „favour”: „was I in his eyes as one that found favour”7. Tym samym upraszcza werset, jak gdyby brzmiał po prostu „häyî?tî bü`?näyw Kümôc´ët Hën” (literalnie: „stałam się w jego oczach jak znajdująca łaskę”). Za tym klasycznym przekładem idą dwa współczesne tłumaczenia angielskie. Żydowski przekład JPS Tanakh8 dodaje ponadto tłumaczenie „häyî?tî” przez „became” zamiast „was” oraz interpretuje imiesłów môc´ët” w czasie teraźniejszym a nie przeszłym: „I became in his eyes as one who finds favor”. Natomiast radykalnie skraca werset New English Translation9, gdzie czytamy po prostu: „I found favor in his eyes”. Na marginesie dodajmy, że również na Przekładzie Króla Jakuba wzoruje się tłumaczenie Biblii Ludwika Zamenhofa z 1915 na sztuczny język Esperanto, którego był wynalazcą: „mi jam estis al li kiel iu, kiu trovis favoron” (stałam się dla niego jak ta, która znajduje łaskę).
Próby kontekstualnego odczytania sensu rzeczownika „šälôm” znajdujemy w czterech innych tłumaczeniach angielskich. Idiomatycznie, z uwzględnieniem amerykańskiej frazeologii tłumaczy New American Bible z 1970, przekład zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Stanów Zjednoczonych: „In his eyes I have became one to be welcomed”. Jednak podczas radykalnej rewizji tłumaczenia podjętej w 2011 w ramach szerzej zakrojonych prac nad tekstami liturgicznymi, opowiedziano się za literalną, a tym samym mniej zrozumiałą wersją: „I became in his eyes as one who brings peace”. Przedstawienie Oblubienicy jako tej, która „niesie pokój” zawiera wspaniałą głębię teologiczną i idealnie wpisuje się w eklezjalną interpretację wersetu w kontekście tradycji chrześcijańskiej, czy aby jednak odpowiada pierwotnej intencji tekstu?
Ciekawe interpretacje proponują kolejne dwa przekłady. W New International Version10 czytamy: „I became in his eyes like one bringing contentment”, natomiast jeszcze bardziej opisowo oddaje sens wersetu rozpowszechniona w świecie anglojęzycznym New Living Translation11: „When my lover looks at me, he is delighted with what he sees”. Oba przekłady czynią tekst jasnym i zrozumiałym. Czy jednak oddają pełny jego sens? Czy przypadkiem New International Version nie sprowadza jego wymowy do wymiaru ludycznego zadowolenia, natomiast New Living Translation nie ogranicza jedynie do doznania przyjemności wzrokowej Oblubieńca? Sądzimy, że użycie słowa „šälôm” w tekście oryginalnym sugeruje coś o wiele głębszego.
Spośród angielskich tłumaczeń stosujących ekwiwalencję dynamiczną najmniej szczęśliwa wydaje nam się The Bible in Basic English12: „I was in his eyes as one to whom good chance had come”. Wprawdzie sugeruje ona ideę szczęścia, niemniej jednak bardziej jako sprzyjający zbieg okoliczności („chance”) niż głębsze odczucie satysfakcji („happiness”).
W klasycznym komentarzu do Pieśni nad Pieśniami M.H. Pope proponuje tłumaczenie: „Thus have I become in his eyes as one producing peace”13. Tłumaczenie czyni tekst zrozumiałym, lecz kryje w sobie założenie, że imiesłów „môc´ët” należy wyprowadzić nie od czasownika „mc´” (znajdować), lecz od czasownika „yc´” (wychodzić) w koniugacji hifil, a więc dosłownie „sprawiać, że wychodzi, powstaje, pojawia się pokój”.
Wśród przekładów niemieckich zwróćmy uwagę na Einheitsübersetzung14: „da hab’ich in Seine Augen Gefallen gefunden” (wówczas w jego oczach znalazłam upodobanie). Sytuuje się ono w tej samej linii, co Przekład Króla Jakuba i jemu podobne, interpretując „šälôm” jako tożsame z „Hën”. Natomiast dynamiczny przekład Die Bibel in heutigen Deutsch15 jednoznacznie interpretuje werset w takim znaczeniu, jakie nadał mu we wspomnianym wcześniej komentarzu O. Keel, i to nawet przeciwstawiając pierwszy stych wersetu drugiemu – mimo iż Oblubienica jest potężnym murem a jej piersi basztami, zamierza poddać („ergeben”) się swojemu Przyjacielowi i prosić go o pokój: „Eine starke Mauer bin ich, Türmen gleichen meine Bürste, trotzdem will ich mich ergeben, bitte meinen Freund um Frieden”.
Opisowo i co do sensu tłumaczy portugalski przekład Almeidy16 w brazylijskiej wersji przejrzanej i zaktualizowanej17: “fui tida por digna da confiança do meu amado” (zostałam uznana za godną zaufania ze strony mego ukochanego). Przekład interpretuje hebrajskie „šälôm” jako odnoszące się do zaufania, bezpieczeństwa, pewności co do wierności ukochanej. Podobny aspekt, aczkolwiek skorelowany z wcześniejszym kontekstem ufortyfikowanego miasta, zawiera portugalskie tłumaczenie na język współczesny18: „o meu amado está certo de que estou bem protegida e segura” (mój ukochany jest pewien, że jestem chroniona i bezpieczna). Zasługuje ono jednak bardziej na miano parafrazy niż tłumaczenia.
Na szczególną uwagę zasługują dwa przekłady francuskie. W tłumaczeniu na język współczesny19 czytamy: „pour lui, je suis celle qui fait son bonheur” (dla niego jestem tą, która sprawia jego szczęśliwość), natomiast w La Bible Parole de Vie20: „pour lui, je suis celle qui apporte le bonheur” (dla niego jestem tą, która przynosi szczęśliwość). Oba przekłady zawierają opcję, którą uważamy za szczególnie udaną, mianowicie odczytanie hebrajskiego „šälôm” przez „szczęście, szczęśliwość”. Zauważmy jednak, że w obu francuskich tłumaczeniach pojawia się odwrócenie ról względem tradycyjnej interpretacji wersetu: beneficjentem, czyli tym, który znajduje szczęście nie jest już oblubienica, lecz oblubieniec.
Tymczasem w polskim przekładzie Pieśni nad Pieśniami, opublikowanym przez Towarzystwo Biblijne w Polsce w r.2000 zaproponowaliśmy następujący przekład: „Stałam się w jego oczach jak ta, która odnalazła szczęście”. Zaprezentowane wówczas tłumaczenie zachowało pełną ekwiwalencję formalną na poziomie syntaktycznym, z jedyną nowością, jaką było oddanie hebrajskiego „šälôm” polskim „szczęście”. Po szesnastu latach od tamtego tłumaczenia, nie jesteśmy nim jednak w pełni usatysfakcjonowani.
3. Konkluzja
Gdyby autor Pieśni nad Pieśniami użył stereotypowego zwrotu „häyî?tî bü`?näyw Kümôc´ët Hën” (literalnie: „stałam się w jego oczach jak znajdująca łaskę”), wówczas sens wersetu byłby następujący: „obdarzył mnie życzliwością”, „upodobał sobie we mnie”. Jednak użycie słowa „šälôm” stanowi poetycką manipulację idiomem, dzięki której nabiera on nowej wyrazistości. Przyjmując kontekstualne znaczenia terminu „šälôm” w relacji miłosnej, być może właściwsze byłoby przetłumaczenie Pnp 8,10b: „obdarzył mnie szczęściem”, „obdarzył mnie spełnieniem”, czy też – opisowo i przyjmując perspektywę Oblubienicy – „dzięki niemu stałam się szczęśliwa”? Jednak wydaje się, jak słusznie sugerują przedstawione powyżej tłumaczenia francuskie, szczęście, o którym mowa w wersecie, nie jest tylko udziałem oblubienicy, ale dotyczy również samego ukochanego. Może więc lepiej rozumieć Pnp 8,10 w sensie: „zobaczył we mnie tą, która obdarza go szczęściem”? Pozostaje więc nierozwiązany problem przekładu, wobec którego wysuwam – może nieco niejednoznaczną i pozostawiającą pewne niedopowiedzenia – następującą propozycję tłumaczenia, która z kolei zachowuje niektóre elementy formalne hebrajskiego oryginału: „znalazłam szczęście w jego oczach”.
Ks. Krzysztof Bardski
Bibliografia
Komentarze do Pieśni nad Pieśniami wykorzystane w artykule:
Keel, O., Pieśń nad Pieśniami. Biblijna pieśń o miłości, tłum. B. Mrozewicz, Wydawnictwo Zysk i S-ka: Poznań 1997.
Luzarraga, J., El Cantar de los Cantares. Sendas del amor, Editorial Verbo Divino: Estella 2005
Pope, M.H., Song of Songs. A New Translation with Introduction and Commentary, The Anchor Bible 7C, Doubleday: New York 1977.
Ravasi, G., Il Cantico dei Cantici. Commento e attualizzazione, Centro Editoriale Dehoniano: Bologna 1992.
Przekłady biblijne charakteryzujące się nowatorstwem w zakresie problematyki omawianej w artykule:
Almeida Revista e Atualizada, Sociedade Biblica do Brasil, 1993.
Die Bibel in heutigen Deutsch, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1982.
Einheitsübersetzung, Katholische Bibelnastalt, Stuttgart 1980.
La Bible en français courant, Alliance et Société biblique française, 1997.
La Bible Parole de Vie, Société biblique française, 2000.
New English Translation, Biblical Studies Press, 2005.
New International Version, International Bible Society, 1978 (wersja amerykańska 1984).
New Jewish Publication Society Tanakh, Jewish Publication Society, 1985.
New Living Translation, Tyndale House Foundation, 1996.
Nova Traduç?o na Linguagem de Hoje, Sociedade Biblica do Brasil, 2000
Pieśń nad Pieśniami, tłum. K. Bardski, Towarzystwo Biblijne w Polsce: Warszawa 2000.
The Holy Bible (King James Version 1611), A Meridian Book, 1974.
The Bible in Basic English, Ed. H.S. Hooke, Cambridge University Press: Cambridge 1965.
Did the Bride really „find peace”?
Translation problems in Song 8:10b
Summary
Literally Song 8:10 should be translated: „I became in his eyes as one finding peace”. The main translation and interpretation problems deal with the similarity with the Hebrew idiomatic formula „to find favor in somebody’s eyes” and with the meaning of the Hebrew word „shalom”. We analyze different translation suggestions in English, Portugese, French, German and Polish Bibles and present our proposal: „I found happiness in his eyes”.
Słowa kluczowe:
Pieśń nad Pieśniami, tłumaczenie, pokój, szczęście, Pnp 8,10.
Keywords:
Song of Songs, translation, peace, happiness, Song 8:10.
1 Szerzej na temat wyrażenia „mäcä´ bü`?n?„ zob. J. Luzarraga, El Cantar de los Cantares. Sendas del amor, Editorial Verbo Divino: Estella 2005, s.589-590.
2 Por. Rdz 29,6; 43,27; Ps 38,3; Iz 57,18; Jr 6,14.
3 Por. Rdz 34,21; Sdz 4,17; 1Krl 4,24; Zch 6,13.
4 Szerzej na temat znaczenia terminu „šälôm„, zob. P.J. Nel, šlm, w: Dictionary of Old Testament Theology and Exegesis, ed. W.A. van Gemeren, Paternoster Press: Carlisle 1997, t.4, s.131-133.
5 O. Keel, Pieśń nad Pieśniami. Biblijna pieśń o miłości, tłum. B. Mrozewicz, Wydawnictwo Zysk i S-ka: Poznań 1997, s.283-284.
6 Por. G. Ravasi, Il Cantico dei Cantici. Commento e attualizzazione, Centro Editoriale Dehoniano: Bologna 1992, s.696.
7 The Holy Bible, A Meridian Book, 1974. Rewizja Przekładu Króla Jakuba dokonana przez Noaha Webstera w 1833 zawiera jedynie aktualizację morfologii słowa „favour” na „favor”.
8 New Jewish Publication Society Tanakh. Pełne tłumaczenie Biblii Hebrajskiej ukazało się w 1985, natomiast księgi Pięciu Megilot, w ramach których znajduje się Pnp, w r. 1969.
9 Biblical Studies Press, 2005.
10 International Bible Society, 1978 (wersja amerykańska 1984).
11 Tyndale House Foundation, 1996.
12 Ed. H.S. Hooke, Cambridge University Press, 1965.
13 M.H. Pope, Song of Songs. A New Translation with Introduction and Commentary, The Anchor Bible 7C, Doubleday: New York 1977, s.684.
14 Katholische Bibelnastalt, Stuttgart 1980.
15 Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1982.
16 Najstarsze tłumaczenie portugalskie pastora Jo?o Ferreira Annes d’Almeida (zm. 1691). Pierwotna wersja i liczne późniejsze aktualizacje zachowują literalne „aquela que acha paz” (ta, która znajduje pokój).
17 Almeida Revista e Atualizada, Sociedade Biblica do Brasil, 1993.
18 Nova Traduç?o na Linguagem de Hoje, Sociedade Biblica do Brasil, 2000.
19 La Bible en français courant, Alliance et Société biblique française, 1997.
20 Société biblique française, 2000.